Tego jeść nie będziecie, bo jest obrzydliwością

Czytelnicy pytają, redakcja odpowiada! Zostałem kiedyś poproszony o to, żebym w przystępny sposób wytłumaczył, co to znaczy, że coś jest albo nie jest koszerne. Wprawdzie literatury na ten temat jest mnóstwo, więc w tym wpisie nie będzie nic specjalnie odkrywczego, ale postaram się wyjaśnić temat najlepiej jak potrafię. Na początek kilka uwag. Po pierwsze, nie jestem wyznawcą judaizmu, więc to będzie spojrzenie na ową religię z zewnątrz. Po drugie, zasady, o których piszę niże są dość skomplikowane, więc ten krótki wpis, siłą rzeczy, jest tylko uproszczonym podsumowaniem najważniejszych punktów. Po trzecie, nie wszyscy Żydzi są religijni i nie wszyscy tych zasad przestrzegają; pisząc dalej o „Żydach”, będę więc dokonywał skrótu myślowego, przez który należy rozumieć tylko tych Żydów, którzy faktycznie religijnych reguł żywieniowych ściśle się trzymają. No i po czwarte, Żydzi przez wieki żyli rozsiani po różnych krajach i w zależności od tego, gdzie żyli, różnie interpretowali niektóre przepisy i tym bardziej różnie stosowali je w praktyce w postaci konkretnych potraw. O ile nie zaznaczę inaczej, będę się skupiał na zwyczajach Żydów aszkenazyjskich, czyli środkowo- i wschodnioeuropejskich.

O co w ogóle chodzi w religii żydowskiej?

Zacznijmy od tego, że judaizm jest religią, która kładzie bardzo mocny nacisk na przestrzeganie przykazań. Żydzi wierzą w Boga, którego niespecjalnie obchodzi, czy ktoś w niego wierzy, czy nie. Bardziej go interesuje, czy Żydzi, z którymi zawarł specjalne przymierze, przestrzegają prawa, które im w ramach tego przymierza nadał. Mniej ważne, w co wierzysz; ważne, jak postępujesz. Zasadniczym źródłem tego prawa jest Tora, zwana też Pięcioksięgiem Mojżeszowym, czyli pierwsze pięć ksiąg Biblii (Starego Testamentu). Nie chodzi tu jedynie o słynne dziesięć przykazań zapisanych na kamiennych tablicach, ale wszystkie nakazy i zakazy, które się tu i ówdzie w Torze pojawiają. Ktoś dawno temu policzył, że jest ich w sumie 613, i ta liczba się przyjęła, choć jak później liczyli inni, to im wychodziło inaczej.

Przykazania biblijne dotyczą różnych sfer życia i często są bardzo szczegółowe. Problem w tym, że nawet nieumyślne złamanie któregokolwiek przykazania jest grzechem (choć nie tak ciężkim jak popełnione z premedytacją). Dlatego kolejne pokolenia uczonych w Piśmie, czyli specjalistów od interpretacji boskiego prawa, opracowało rozszerzone i dodatkowe przykazania, których należy przestrzegać, aby uchronić się przed choćby przypadkowym złamaniem któregoś z przykazań biblijnych. Z czasem ta rozszerzająca interpretacja posunęła się tak daleko, że już zupełnie nie dałoby się normalnie żyć, gdyby rygorystycznie te dodatkowe zalecenia stosować. W związku z tym, w kolejnym etapie, uczeni w Piśmie opracowali szereg sposobów na obejście tych dodatkowych przykazań, tak aby dało się w miarę sensownie funkcjonować, a pan Bóg był zadowolony. To chyba tłumaczy, dlaczego Żydzi są tak kreatywnym narodem. W każdym razie ten cykl: proste przykazanie biblijne → rozszerzająca wykładnia rabiniczna → pomysłowe sposoby jej obejścia – będzie się tu wielokrotnie powtarzać.

Zwierzęta czyste i nieczyste

Każdy, kto choć minimalnie orientuje się w żydowskich przepisach żywieniowych, wie zapewne, że Żydom nie wolno jeść wieprzowiny (choć nie przeszkadza to niektórym sprzedawcom i restauratorom w Polsce oferować np. „schabu po żydowsku”). Ale sprawa jest bardziej złożona. Prawo żydowskie w swojej części dotyczącej żywności, czyli kaszrut, zajmuje się głównie ustaleniem, co jest rytualnie „czyste”, czyli koszerne, a więc nadające się do jedzenia, a co „nieczyste”, czyli trefne. Najbardziej szczegółowy podział dotyczy mięsa. Zacznijmy od lądowych czworonogów i co na temat ich „czystości” mówi Biblia.

Nie będziecie jedli nic obrzydliwego. Oto zwierzęta, które możecie jeść: wół, baran, koza, jeleń, gazela, daniel, koziorożec, antylopa, bawół i kozica. Możecie jeść wszelkie zwierzę o rozdzielonym kopycie, to jest parzysto rozłożonej racicy, i które przeżuwa.

— Księga Powtórzonego Prawa, rozdz. 14, wersy 3–6; w: Biblia Tysiąclecia Online, Poznań: Wydawnictwo Pallottinum, 2003

Impala, czyli jak najbardziej koszerna południowoafrykańska antylopa, przeżuwa pokarm (zwróćcie uwagę na przełyk).

A zatem, żeby lądowy ssak był koszerny, musi spełniać równocześnie dwa warunki: przeżuwać pokarm (tzn. połknąć, częściowo strawić w jednym żołądku, zwrócić do jamy ustnej, pogryźć, znowu połknąć i strawić do końca w pozostałych żołądkach) oraz posiadać racice, czyli parzyste kopyta. I tak na przykład, świnia ma racice, ale nie przeżuwa, więc jest niekoszerna. Wielbłąd jest przeżuwaczem i ma po dwa palce u każdej nogi, ale zakończone paznokciami, a nie racicami, więc też odpada. Zając też dwukrotnie przepuszcza pokarm przez swój układ trawienny, ale kopyt ewidentnie nie ma, więc również jest trefny. Jedyne zwierzęta, które spełniają oba warunki naraz, należą do podrzędu Ruminantia, czyli przeżuwaczy. Oprócz tych wymienionych w powyższym cytacie biblijnym, są wśród nich m.in. sarny, żyrafy i myszojelenie, ale ze zwierząt, które typowo hoduje się na mięso, zostają tylko krowy, owce i kozy.

Warto przy tym zauważyć, że pojęcie czystości rytualnej nie ma nic wspólnego z tym, czy dane zwierzę jest fizycznie czyste, czy brudne. Czystość rytualna nie jest też kategorią moralną, więc nie jest tak, że zwierzęta czyste są dobre, nieczyste – złe. Wszystkim, jako stworzeniom Bożym, należy się ze strony ludzi taki sam szacunek. Różnica jest tylko taka, że jedne nadają się do jedzenia przez Żydów, a pozostałe są jakieś takie… „obrzydliwe”.

A co ze stworzeniami wodnymi?

Z tego, co jest w wodzie, będziecie spożywali wszystko, co ma płetwy i łuski. A nie będziecie spożywali nic z tego, co nie ma płetw i łusek.

— Księga Powtórzonego Prawa, rozdz. 14, wersy 9–10; w: Biblia Tysiąclecia Online, Poznań: Wydawnictwo Pallottinum, 2003

Znowu mamy dwa warunki, które muszą być spełnione równocześnie: zwierzę musi mieć zarówno płetwy, jak i łuski. Te kryteria pozwalają jeść wiele popularnych gatunków ryb, jak śledź, łosoś, dorsz, tuńczyk czy szczupak. Z karpiami trzeba uważać, bo niektóre odmiany nie mają łusek lub mają ich tylko kilka; uczeni w Piśmie doprecyzowali, że tych łusek musi być co najmniej trzy, więc w razie wątpliwości, trzeba te łuski policzyć. Co więcej, łuski muszą być widoczne gołym okiem (rekin odpada) i muszą dać się łatwo zeskrobać bez uszkodzenia skóry (jesiotr i węgorz też odpadają). Wszystko, co żyje w wodzie, a nie jest rybą, a więc wszelkie owoce morza, jest niekoszerne.

Niektórzy z Was mogli słyszeć o żydowskim kawiorze. Tymczasem wszystko, co pochodzi od nieczystego zwierzęcia, jest nieczyste – a więc nie tylko mięso, ale też np. mleko czy jaja. Nie dajcie się zatem oszukać: jeśli jesiotr nie jest koszerny, to kawior z jesiotra niestety też nie. Kawior żydowski to nic innego niż smażona gęsia wątróbka, posiekana tak drobno, żeby nieco przypominała rybią ikrę – przynajmniej z wyglądu, bo ze smaku na pewno nie.

• ptaki
  • W XVII-wiecznej Hiszpanii ktoś, kto jadł gęsinę, mógł się spodziewać, że inkwizycja oskarży go o potajemne bycie Żydem.
• owady
  • szarańcza - w Jemenie tak, gdzie indziej nie
  • miód tak, ale spadziowy nie
  • koszenila, sepia i inne dodatki pochodzące z bezkręgowców

Krew

• ubój rytualny
  • czy humanitarny
  • zakaz jedzenia mięsa zwierząt chorych lub zranionych
• żydowscy weganie
• żydowska kiszka
• krew w jajku
  • jajka na twardo
• tkanka tłuszczowa z krów, owiec i kóz też niekoszerna
  • gęsi smalec
  • Ciundziewicka: "Żydzi rżnąc teraz wiele bydła przed święta swe, trwające prawie cały miesiąc, cały swój zysk zakładają na koszerze, a tref zaś, równie jak tylne ćwierci mięsa, których sami nie jedzą, za bezcen zbywają."

Mięso i mleko

• potrawy mięsne, mleczne, neutralne
  • ryby neutralne, ale i tak nie jedzone razem z mięsem
• Święto Tygodni
  • naleśniki z serem, barszcz zabielany
• sery podpuszczkowe zakazane
• kanapka Reubena - żydowska, ale niekoszerna

Wino i inne produkty roślinne

• odmawianie błogosławieństw nad winem
• zakaz picia wina złożonego w ofierze przez bałwochwalców
• gotowanie wina
• tradycyjnie: czerwone słodkie, ale wyjątki są możliwe:
  • białe wino, żeby uniknąć oskarżeń o picie krwi chrześcijan
  • wódka w krajach, gdzie nie ma wina
• sok gronowy zamiast wina
• zakaz spożywania zboża zebranego w nowym roku przed Paschą oraz owoców z drzew młodszych niż 3 lata (różne zdania co do tego, czy te zakazy obowiązują Żydów tylko w Ziemi Świętej, czy na całym świecie)

Szabat

Oczywiście przez „odpoczynek” należy tu rozumieć jeszcze więcej wymyślnych sposobów na utrudnianie Żydom życia.

• zabronione czynności związane z przygotowaniem jedzenia
• czulent
• gefilte fisz
• Kultura czasu, kultura życia, czyli czym jest Szabat?

Święta

• Jom Kippur
• Pascha
  • mąka, krupy, chleb na zakwasie, alkohol zbożowy itd., a nawet warzywa strączkowe - zakazane
    • maca, mąka macowa
    • śliwowica paschalna
    • wódka ziemniaczana (Chopin, Luksusowa) - tylko nie mieszać jej z colą czy innymi napojami zawierającymi syrop glukozowo-fruktozowy wyrabiany z kukurydzy

Mycie rąk

• Kawał o nieumyciu rąk w Jom Kippur

Obrazki

• 
• 

  Kanapka Reubena (niekoszerna)

• 

  Stempel koszerności z napisem כשר (lustrzane odbicie)

• 
•