Kuchnia jeszcze bardziej staropolska dla zupełnie początkujących: Różnice pomiędzy wersjami
| Linia 46: | Linia 46: | ||
| style="height: 100px; text-align: center" | 1451–1460 | | style="height: 100px; text-align: center" | 1451–1460 | ||
[[File:Gutenberg drukuje.jpg|100x150px|Johannes Gutenberg]] | [[File:Gutenberg drukuje.jpg|100x150px|Johannes Gutenberg]] | ||
| − | | | + | | style="text-align: left;" | |
| − | 1453, Konstantynopol – Turcy osmańscy pod wodzą sułtana Mehmeda II zdobywają stolicę wschodniego Cestarstwa Rzymskiego.</br> | + | • 1453, Konstantynopol – Turcy osmańscy pod wodzą sułtana Mehmeda II zdobywają stolicę wschodniego Cestarstwa Rzymskiego.</br> |
| − | 1455, Norymberga – Johannes Gutenberg (na ilustracji) drukuje pierwszą książkę (Biblię) przy użyciu ruchomej czcionki. | + | • 1455, Norymberga – Johannes Gutenberg (na ilustracji) drukuje pierwszą książkę (Biblię) przy użyciu ruchomej czcionki. |
|- | |- | ||
| − | | | + | | style="text-align: left;" | |
| − | Bartolomeo Platina (na ilustracji), '''''De honesta voluptate et valetudine''''', Rzym ok. 1470 – | + | • Bartolomeo Platina (na ilustracji), '''''De honesta voluptate et valetudine''''', Rzym ok. 1470 – po '''łacinie'''. |
| style="height: 100px; text-align: center"|1461–1470 | | style="height: 100px; text-align: center"|1461–1470 | ||
[[Plik:Platina.jpg|100x150px|Bartolomeo Sacchi zwany Platiną]] | [[Plik:Platina.jpg|100x150px|Bartolomeo Sacchi zwany Platiną]] | ||
| − | | | + | | style="text-align: left;" | |
| − | 1461, Francja – François Villon sporządza swój wierszowany testament.</br> | + | • 1461, Francja – François Villon sporządza swój wierszowany testament.</br> |
| − | 1466, Toruń – król polski Kazimierz Jagiellończyk i wielki mistrz krzyżacki Ludwig von Erlichshausen podpisują traktat pokojowy kończący wojnę trzynastoletnią i oddający Polsce dostęp do morza. | + | • 1466, Toruń – król polski Kazimierz Jagiellończyk i wielki mistrz krzyżacki Ludwig von Erlichshausen podpisują traktat pokojowy kończący wojnę trzynastoletnią i oddający Polsce dostęp do morza. |
|- | |- | ||
| | | | ||
| style="height: 100px; text-align: center"|1471–1480 | | style="height: 100px; text-align: center"|1471–1480 | ||
[[File:MemlingJudgmentCentre.jpg|100x150px|Hans Memling, Sąd Ostateczny, panel środkowy]] | [[File:MemlingJudgmentCentre.jpg|100x150px|Hans Memling, Sąd Ostateczny, panel środkowy]] | ||
| − | | | + | | style="text-align: left;" | |
| − | 1473, Morze Północne – w ramach wojny angielsko-hanzeatyckiej gdańscy korsarze zdobywają łup w postaci tryptyku ''Sąd Ostateczny'' (na ilustracji) pędzla Hansa Memlinga.</br> | + | • 1473, Morze Północne – w ramach wojny angielsko-hanzeatyckiej gdańscy korsarze zdobywają łup w postaci tryptyku ''Sąd Ostateczny'' (na ilustracji) pędzla Hansa Memlinga.</br> |
| − | 1473, Kraków – Kasper Straube drukuje ścienny kalendarz astrologiczny na rok 1474, najstarszy znany tekst wydrukowany w Polsce. | + | • 1473, Kraków – Kasper Straube drukuje ścienny kalendarz astrologiczny na rok 1474, najstarszy znany tekst wydrukowany w Polsce. |
|- | |- | ||
| − | | | + | | style="text-align: left;" | |
| − | Peter Wagner, '''''Küchenmeisterei''''', Norymberga 1485 – | + | • Peter Wagner, '''''Küchenmeisterei''''', Norymberga 1485 – po '''niemiecku'''.</br> |
| − | '''''Le Viandier''','' Paryż 1486 – | + | • '''''Le Viandier''','' Paryż 1486 – po '''francusku'''.</br> |
| − | Bartolomeo Platina, '''''De la honesta voluptate e valetudine''''', Wenecja 1487 – | + | • Bartolomeo Platina, '''''De la honesta voluptate e valetudine''''', Wenecja 1487 – po '''włosku''' (przekład z łaciny). |
| style="height: 100px; text-align: center"|1481–1490 | | style="height: 100px; text-align: center"|1481–1490 | ||
[[Plik:Dama z gronostajem.jpg|100x150px|Dama z gronostajem]] | [[Plik:Dama z gronostajem.jpg|100x150px|Dama z gronostajem]] | ||
| − | | | + | | style="text-align: left;" | |
| − | 1489, Kraków – Veit Stoß kończy pracę nad głównym ołtarzem kościoła mariackiego, arcydziełem rzeźby gotyckiej.</br> | + | • 1489, Kraków – Veit Stoß kończy pracę nad głównym ołtarzem kościoła mariackiego, arcydziełem rzeźby gotyckiej.</br> |
| − | 1489, Mediolan – Leonardo da Vinci maluje ''Damę z gronostajem'' (na ilustracji), arcydzieło malarstwa renesansowego. | + | • 1489, Mediolan – Leonardo da Vinci maluje ''Damę z gronostajem'' (na ilustracji), arcydzieło malarstwa renesansowego. |
|- | |- | ||
| − | | | + | | style="text-align: left;" | |
| − | Richard Pynson, '''''The Boke of Cokery''''', Londyn 1500 – | + | • Richard Pynson, '''''The Boke of Cokery''''', Londyn 1500 – po '''angielsku'''. |
| style="height: 100px; text-align: center"|1491–1500 | | style="height: 100px; text-align: center"|1491–1500 | ||
[[File:Kolumb.jpg|100x150px|Cristoffa Corombo]] | [[File:Kolumb.jpg|100x150px|Cristoffa Corombo]] | ||
| − | | | + | | style="text-align: left;" | |
| − | 1492 – Cristoffa Corombo (na ilustracji) płynie pod banderą hiszpańską szukać zachodniej drogi do Indii i trafia na Karaiby. | + | • 1492 – Cristoffa Corombo (na ilustracji) płynie pod banderą hiszpańską szukać zachodniej drogi do Indii i trafia na Karaiby. |
|- | |- | ||
| | | | ||
| style="height: 100px; text-align: center"|1501–1510 | | style="height: 100px; text-align: center"|1501–1510 | ||
[[File:Aleksander Jagiellończyk.jpg|100x150px|Aleksander Jagiellończyk]] | [[File:Aleksander Jagiellończyk.jpg|100x150px|Aleksander Jagiellończyk]] | ||
| − | | | + | | style="text-align: left;" | |
| − | 1505, Radom – król polski Aleksander Jagiellończyk (na ilustracji) podpisuje konstytucję ''Nihil novi'', ustanawiając w Polsce monarchię parlamentarną. | + | • 1505, Radom – król polski Aleksander Jagiellończyk (na ilustracji) podpisuje konstytucję ''Nihil novi'', ustanawiając w Polsce monarchię parlamentarną. |
|- | |- | ||
| − | | | + | | style="text-align: left;" | |
| − | Thomas van der Noot, '''''Een notabel boecxken van cokeryen''''', Bruksela 1514 – | + | • Thomas van der Noot, '''''Een notabel boecxken van cokeryen''''', Bruksela 1514 – po '''holendersku'''.</br> |
| − | Robert de Nola, '''''Llibre del coch''''' (strona tytułowa na ilustracji), Barcelona 1520 – | + | • Robert de Nola, '''''Llibre del coch''''' (strona tytułowa na ilustracji), Barcelona 1520 – po '''katalońsku'''. |
| style="height: 100px; text-align: center"|1511–1520 | | style="height: 100px; text-align: center"|1511–1520 | ||
[[File:Libre de doctrina pera ben Seruir, de Tallar, y del Art de Coch 1520 tp.jpg|100x150px|Llibre del coch, strona tytułowa]] | [[File:Libre de doctrina pera ben Seruir, de Tallar, y del Art de Coch 1520 tp.jpg|100x150px|Llibre del coch, strona tytułowa]] | ||
| − | | | + | | style="text-align: left;" | |
| − | 1517, Wittenberga – Martin Luther ogłasza 95 tez przeciwko sprzedaży odpustów, zapoczątkowując reformację protestancką.</br> | + | • 1517, Wittenberga – Martin Luther ogłasza 95 tez przeciwko sprzedaży odpustów, zapoczątkowując reformację protestancką.</br> |
| − | 1518, Kraków – król polski Zygmunt I poślubia mediolańską księżniczkę Bonę Sforzę. | + | • 1518, Kraków – król polski Zygmunt I poślubia mediolańską księżniczkę Bonę Sforzę. |
|- | |- | ||
| | | | ||
| − | Robert de Nola, '''''Libro de guisados''''', Toledo 1525 – | + | • Robert de Nola, '''''Libro de guisados''''', Toledo 1525 – po '''hiszpańsku''' (przekład z katalońskiego). |
| style="height: 100px; text-align: center"|1521–1530 | | style="height: 100px; text-align: center"|1521–1530 | ||
[[File:Kopernik.jpg|100x150px|Niklas Koppernigk]] | [[File:Kopernik.jpg|100x150px|Niklas Koppernigk]] | ||
| − | | | + | | style="text-align: left;" | |
| − | 1522, Grudziądz – kanonik warmiński Niklas Koppernigk (na ilustracji) wygłasza na sejmie pruskim przemówienie na temat polityki monetarnej.</br> | + | • 1522, Grudziądz – kanonik warmiński Niklas Koppernigk (na ilustracji) wygłasza na sejmie pruskim przemówienie na temat polityki monetarnej.</br> |
| − | 1526, Mohacz – Ludwik Jagiellończyk, król czeski, węgierski i chorwacki, ginie w bitwie z Turkami osmańskimi dowodzonymi przez sułtana Sulejmana Wspaniałego. | + | • 1526, Mohacz – Ludwik Jagiellończyk, król czeski, węgierski i chorwacki, ginie w bitwie z Turkami osmańskimi dowodzonymi przez sułtana Sulejmana Wspaniałego. |
|- | |- | ||
| − | | | + | | style="text-align: left;" | |
| − | Pavel Severýn, '''''Kuchařství''''', Praga 1535 – | + | • Pavel Severýn, '''''Kuchařství''''', Praga 1535 – po '''czesku''' (przekład z niemieckiego).</br> |
| − | '''''Kuchmistrzostwo''''', Kraków ok. 1540 – | + | • '''''Kuchmistrzostwo''''', Kraków ok. 1540 – po '''polsku''' (przekład z czeskiego). |
| style="height: 100px; text-align: center"|1531–1540 | | style="height: 100px; text-align: center"|1531–1540 | ||
[[File:Henryk VIII.jpg|100x150px|Henryk VIII]] | [[File:Henryk VIII.jpg|100x150px|Henryk VIII]] | ||
| − | | | + | | style="text-align: left;" | |
| − | 1534, Londyn – król Henryk VIII (na ilustracji) zostaje głową Kościoła w Anglii. | + | • 1534, Londyn – król Henryk VIII (na ilustracji) zostaje głową Kościoła w Anglii. |
|} | |} | ||
Wersja z 12:48, 15 lis 2022
Jakiś czas temu pisałem o staropolskich potrawach, które były zarazem bardzo łatwe do wykonania i zaskakująco współczesne, a dzięki temu w sam raz dla osób, które chciałyby rozpocząć swoją przygodę z odtwarzaniem dawnych receptur kulinarnych. W prostocie przepisu, jak widać, tkwi jego trwałość; jajecznicę dzisiaj przyrządza się niemal tak samo, jak dwieście, czterysta czy tysiąc lat temu.
Przepisy wziąłem wtedy z książki pt. Compendium ferculorum, albo Zebranie potraw, napisanej przez kuchmistrza Stanisława Czernieckiego, a której pierwsze wydanie ukazało się drukiem w 1682 r. Napisałem wówczas, że to najstarsza drukowana polska książka kucharska. Jednak w zeszłym roku została ona zdetronizowana! Polscy i ukraińscy historycy dokonali bowiem sensacyjnego odkrycia, że już półtora wieku przed Compendium ferculorum wydano drukiem inną książkę kucharską w języku polskim – z tym że do naszych czasów nie zachował się niestety żaden kompletny egzemplarz. Wprawdzie poszlaki co do jej istnienia były znane już wcześniej, ale pewności nie było, a zachowane urywki podejrzewano o bycie XIX-wiecznymi falsyfikatami. Prześledźmy zatem historię tej nowej najstarszej polskiej książki kucharskiej, zanim wybierzemy z niej jakiś przepis – oczywiście dla początkujących.
„Kuchmistrzostwo”
Ryż ze śmietaną, cukrem i cynamonem
| Kaszę z ryżu tak działaj: Weźmi ryżu, coć się widzi, a czystej śmietany, uwarz ją pierwej, a potym ten ryż wypłucz, a kładź do tej śmietany, a omaścisz masłem i mieszaj, aby się nie zewrzało, tedy będzie czysta kasza, a potem, gdy dasz na misę, posyp cynamonem i cukrem. | ||||||
— Zbiór dla kuchmistrza tak potraw jako i ciast robienia wypisany roku 1757 dnia 24 lipca, red. Jarosław Dumanowski, Switłana Bułatowa, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2021, s. 168
Tekst oryginalny:
|
Tabela synchronistyczna
| Pierwsze drukowane książki kucharskie w danym języku | Dekada | Wybrane wydarzenia w Europie dla orientacji |
|---|---|---|
| 1451–1460
|
• 1453, Konstantynopol – Turcy osmańscy pod wodzą sułtana Mehmeda II zdobywają stolicę wschodniego Cestarstwa Rzymskiego. | |
|
• Bartolomeo Platina (na ilustracji), De honesta voluptate et valetudine, Rzym ok. 1470 – po łacinie. |
1461–1470
|
• 1461, Francja – François Villon sporządza swój wierszowany testament. |
| 1471–1480
|
• 1473, Morze Północne – w ramach wojny angielsko-hanzeatyckiej gdańscy korsarze zdobywają łup w postaci tryptyku Sąd Ostateczny (na ilustracji) pędzla Hansa Memlinga. | |
|
• Peter Wagner, Küchenmeisterei, Norymberga 1485 – po niemiecku. |
1481–1490
|
• 1489, Kraków – Veit Stoß kończy pracę nad głównym ołtarzem kościoła mariackiego, arcydziełem rzeźby gotyckiej. |
|
• Richard Pynson, The Boke of Cokery, Londyn 1500 – po angielsku. |
1491–1500
|
• 1492 – Cristoffa Corombo (na ilustracji) płynie pod banderą hiszpańską szukać zachodniej drogi do Indii i trafia na Karaiby. |
| 1501–1510
|
• 1505, Radom – król polski Aleksander Jagiellończyk (na ilustracji) podpisuje konstytucję Nihil novi, ustanawiając w Polsce monarchię parlamentarną. | |
|
• Thomas van der Noot, Een notabel boecxken van cokeryen, Bruksela 1514 – po holendersku. |
1511–1520
|
• 1517, Wittenberga – Martin Luther ogłasza 95 tez przeciwko sprzedaży odpustów, zapoczątkowując reformację protestancką. |
|
• Robert de Nola, Libro de guisados, Toledo 1525 – po hiszpańsku (przekład z katalońskiego). |
1521–1530
|
• 1522, Grudziądz – kanonik warmiński Niklas Koppernigk (na ilustracji) wygłasza na sejmie pruskim przemówienie na temat polityki monetarnej. |
|
• Pavel Severýn, Kuchařství, Praga 1535 – po czesku (przekład z niemieckiego). |
1531–1540
|
• 1534, Londyn – król Henryk VIII (na ilustracji) zostaje głową Kościoła w Anglii. |
Obrazki
W średniowiecznej kuchni
Ilustracja z jednej z ksiąg domowych norymberskiej fundacji Dwunastu Braci (1475)
Jedna z zachowanych kart Kuchmistrzostwa z różnymi przepisami na ocet (każdy „inszym obyczajem”, czyli na inny sposób)
Słowo „kotła” z jednej z zachowanych kart Kuchmistrzostwa
Fragment mapy Europy (zorientowanej południem do góry) z 1550 r.Ziemie Korony św. Wacława: Czechy (Bohemia), Morawy (Morauia) i Śląsk (Sleſia)Ziemie Korony Królestwa Polskiego (Polonia), w tym Mazowsze (Maſouia), Ruś (Ruſſia) i Podole (Podolia)
Przypisy
Bibliografia
- [Kuchmistrzostwo], Kraków: ok. 1540
- zachowany fragment (przepisy na ocet), Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy -- Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego, sygn. XVI.O.140
- zachowany fragment (przepisy na dania mięsne), Biblioteka Jagiellońska, Dział Starodruków, sygn. Cim 0.913
- Artur Benis: Materyały do historyi drukarstwa i księgarstwa w Polsce, Kraków: Akademia Umiejętności
- Aleksander Brückner: Źródła do dziejów literatury i oświaty polskiej: VII. O pismach dziś nieznanych: IV. Rozmaitości, w: Biblioteka Warszawska, t. I, Warszawa: 1895, s. 24--28
- Switłana Bułatowa, Jarosław Dumanowski: „Kuchmistrzostwo”: Kopia tekstu najstarszej polskiej książki kucharskiej z XVI wieku, w: Silva Rerum, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 18 lipca 2022
- Jarosław Dumanowski: Tajemnica pierwszej polskiej książki kucharskiej, w: Silva Rerum, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 7 lutego 2009
- Karol Estreicher: Bibliografia polska, cz. III, t. XIX, Kraków: Akademia Umiejętności, 1905, s. 355
- Magdalena Herman: Ślady pierwszej polskiej książki kucharskiej, w: Silva Rerum, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 3 grudnia 2020
- Henry Notaker: A History of Cookbooks: From Kitchen to Page over Seven Centuries, Oakland: University of California Press, 2017
- Kazimierz Piekarski: Miscellanea Bibliograficzne, w: Przegląd Biblioteczny, IV, 1930, s. 328--339
- Marta Sikorska: Smak i tożsamość: Polska i niemiecka literatura kulinarna w XVII wieku, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2019
- Magdalena Spychaj: „Spis o krmích” z XV wieku: u źródeł czeskiej literatury kulinarnej, w: Przegląd Historyczny, 102/4, 2011, s. 591--607
- Zygmunt Wolski: Kuchmistrzostwo: Szczątki druku polskiego z początku w. XVI, Biała Radziwiłłowska: nakładem autora, 1891
- Zbiór dla kuchmistrza tak potraw jako i ciast robienia wypisany roku 1757 dnia 24 lipca, red. Jarosław Dumanowski, Switłana Bułatowa, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2021
- Čeněk Zíbrt: Staročeské umění kuchařské, Praha: Stará garda mistrů kuchařů, 1927
| ◀️ Poprzedni | 📜 Spis wpisów | Następny ▶️ |
| ⏮️ Pierwszy | 🎲 Losowy wpis | Najnowszy ⏭️ |
