Gastronomiczny Order Pomiana

Tadeusz Przypkowski (1905–1977) – w fotelu pod portretem swojego ojca, Feliksa Przypkowskiego (1872–1951). Z prawej strony stoi jego syn, Piotr Maciej Przypkowski (ur. 1947), a po lewej – wnuk, Jan Aleksander Przypkowski (ur. 1973), obecny dyrektor Muzeum im. Przypkowskich.

Trochę ponad rok temu zgłosiłem się do prof. Jarosława Dumanowskiego, kierownika Centrum Dziedzictwa Kulinarnego na Wydziale Nauk Historycznych Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, z zamiarem doktoryzowania się z historii kulinarnej. Nie miałem jednak jeszcze pomysłu, o czym konkretnie miałbym rozprawę doktorską napisać. Profesor zaproponował, żebym zajął się kolekcją przepisów kuchennych ze zbiorów Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie. Jeśli cokolwiek wiecie o tej placówce, to pewnie nie zdziwi Was moja pierwsza reakcja: przecież to jest muzeum zegarów słonecznych! No i rzeczywiście, unikatowa kolekcja zegarów słonecznych, którą w 1895 r. rozpoczął miejscowy lekarz, Feliks Przypkowski, a później rozbudował jego syn Tadeusz, jest największą chlubą jędrzejowskiego muzeum. Lecz Tadeusz Przypkowski nie tylko kontynuował pasję ojca, ale miał też różne własne; interesował się historią sztuki i astronomii, fotografią bromolejową, bibliofilstwem i ekslibrisami, heraldyką, a oprócz tego był też smakoszem i zbieraczem kulinariów.

Tadeusz Przypkowski -- ostatni szlachcic w Polsce Ludowej

Ekslibris Przypkowskiego

Ekslibris gastronomiczny Przypkowskiego

• Rafał Zaczkowski, Tadeusz Konrad Przypkowski (1905–1977) – gnomonik z Jędrzejowa
• Piotr Adamczewski, Mistrz propagandy
• Wywiad z Janem Przypkowskim
• Janusz Roszko, Ostatni szlachcic Rzeczypospolitej
• Janusz Roszko, Przypkowskiemu panegiryk ostatni
• Janusz Miliszkiewicz, Przypkowski i PRL; w: Spotkania z zabytkami, 10/1996, s. 35-37

Pamiętam doskonale to ostatnie święcone u Zamoyskiego.* W najbardziej uroczystym momencie najstarszy z nas, Alfred Lauterbach,† dyrektor zbiorów Zamku Królewskiego, miał dostojną przemowę. Ale kiedy doszedł do słów: „Tak tu wspaniale i spokojnie obchodzimy staropolskie święcone, w chwili, gdy ten Hitler… ten Hitler… ten Hitler”, nie mógł z tego Hitlera wybrnąć, dopóki mu Roman Jasiński‡ obok siedzący nie powiedział cicho: „w dupę jebany”, co też Lauterbach donośnie i uroczyście powtórzył. I zaszokowany tym skrzydlatym słowem usiadł czerwony jak burak! Zapanowała cisza, a stare ciotki Zamoyskiego próbowały udawać, że nie słyszały! Zamoyski wspaniale wyszedł z tej sytuacji. Wyjął z tylnej kieszeni dwa rewolwery i parokrotnie strzelił do stojących w rogach wypchanych wielkich niedźwiedzi. Ogary słysząc strzały, wyłamały drzwi i sforą zalały gości. W ten sposób sytuacja była delikatnie uratowana.

— Tadeusz Przypkowski, cyt w: Janusz Miliszkiewicz: Na początek -- zupa cebulowa przypkowska, w: Rzeczpospolita, 3 kwietnia 1999 * August Zamoyski (1893--1970), rzeźbiarz † Jan Alfred Lauterbach (1884--1943), historyk sztuki ‡ Roman Jasiński (1900--1987), pianista

Ojciec nigdy niczego nie ugotował. Nie potrafił. Nawet nie czynił w tej mierze żadnych prób. On był po prostu smakoszem. Znał się na dobrym jadle, pisał o nim i przede wszystkim mówił. No i oczywiście jadł.

— Piotr Maciej Przypkowski, cyt. w: Piotr Adamczewski: Mistrz propagandy, w: Polityka, 3 listopada 2006

Edward Pożerski -- gastroenterolog gastronomem

• O Alibabie i Pomianie, czyli Polakach, którzy mieszali we francuskiej gastronomii
• Desperately Seeking Edouard: A Passion for de Pomiane
• Cooking With Pomiane
• Pourquoi la cuisine n’est pas une science ? (O Pomianie)
• Édouard de Pomiane, La cuisine polonaise vue des bords de la Seine, Société Polonaise des Amis du Livre, Paris 1952, ilustracje: Stanisław Grabowski
  • O Mickiewiczu i Panu Tadeuszu
  • Charakterystyka kuchni polskiej:
    • klimat kontynentalny, długie zimy, potrzeba konserwacji żywności poprzez kiszenie (fermentacja mlekowa:ogórki, buraki, śledzie, prawdziwki, rydze, pomidory, jabłka, kapusta, rzepa) i wędzenie
    • dziczyzna: zające, kuropatwy, przepiórki
    • zboża: pszenica, gryka
    • mięso jatkowe: wołowina, baranina
    • ryby słodkowodne
    • grzyby
    • kuchnia chłopska ("prymitywna, naturalna, ludowa") i pańska ("wyszukana, sztuczna, wytworzona pod wpływem kontaktów z krajami bardziej lub mniej sąsiednimi")
    • trzy posiłki dziennie: śniadanie (herbata lub kawa ze śmietanką, chleb, masło, zimne mięsa i wędliny, konfitury, owoce), obiad (ok. 14, zupa, ryba, mięso lub dziczyzna, warzywa, ciasto, owoce, piwo, herbata z samowaru), kolacja (herbata, bułki, masło, ciastka, czasem wędlina)
    • posiłek chłopski: ziemniaki ze zsiadłym mlekiem i skwarkami
    • miód pitny
    • wódka jako aperitif, zakąski (kanapki z masłem i plasterkami szynki lub kiełbasy)
    • Wigilia: śledzie marynowane, wódka, szczupak faszerowany pieczony ze śmietaną, makowiec, kutia
    • Wielkanoc: śniadanie na zimno, dzielenie się jajkiem, baby, po kilku dniach bigos z resztek mięsa
    • kuchnia chłopska: zupy na wywarze mięsnym: rosół + sztuka mięsa, barszcz, kapuśniak, grzybowa ("une merveille gastronomique"); mięsa duszone: gulasz, zraziki (dużo cebuli, mało czosnku), flaki
    • wędzonki: szynka, półgęski
    • warzywa raczej prymitywne: ziemniaki, kapusta, marchew, rzepa; wyjątkiem są szparagi
    • kasza: gryczana, pszenna, owsiana, jęczmienna, jaglana - przygotowywana i podawana jak ryż
    • kluski
  • Wpływy obce:
    • głównie zachodnie, bo Polska przyjęła chrześcijaństwo z zachodu
    • Włochy (Bona Sforza): kapusta, kalafior, rolada, sztufada, pulpety, włoszczyzna, makaron, łazanki
    • Wschód (Monogłowie i Tatarzy): pierogi, kołduny (legenda o boskim pochodzeniu kołdunów, które Litwini poznali dzięki małżeństwu chłopa Graużuka [?] z boginią Mildą)
    • wiersz Syrokomli: Nagrobek_obywatelowi
    • Węgry: wino, zraziki (przypominające gulasz)
    • Francja: za Henryka III kuchnia francuska nie miała jeszcze nic do zaoferowania polskiej (s. 42); ogólnie nikły wpływ kuchni francuskiej, która jest zbyt lekka na polski klimat; niektóre nazwy przejęte z franc., lecz ze zmienionym znaczeniem, np. "antrykot" w sensie "eskalop" (antrykot z indyka)
    • Żydzi: karp w galarecie, makaron z gęsim smalcem, pulpety rybne, gęsie szyjki nadziewane, gęś gotowana, żołądek gęsi nadziewany, kugel, strudel, ciasta ze szpikiem wołowym
  • Typowe dania kuchni polskiej (z przepisami):
    • Zupy: rosół z knedlami (kluskami lanymi), pomidorowa, cytrynowa (wywar mięsny, żółtka, śmietana, sok z cytryny), barszcz, barszczyk (barszcz czysty), ogórkowa (pomidorowa z dodatkiem plasterków świeżego ogórka), grzybowa, chłodnik (dowolna z powyższych, tylko na zimno; może być też z rakami), piwna
    • Mączne: makaron z masłem lub smalcem, pierogi z wołowiną, pierogi z owocami (wiśnie, brusznice), kołduny (pierogi z mięsem, łojem i obowiązkowo z majerankiem, podawane w zupie; "Les koldouny se mange a la cuillere. Ne jamais les ouvrir dans l'assiette. Ils s'ouvrent dans la bouche et l'inondent de graisse parfumee et brulante."), pierożki (pierogi nie gotowane, lecz smażone w smalcu), kluski, kluski z serem (leniwe), serniki (placuszki z sera), naleśniki z mięsem (krokiety; "en cuisine classique francaise ces nalesniki se nomment cromesquis a la polonaise"), kasza gryczana (podawana do mięsa z sosem), kasza manna ("semoule de froment"), "pilaf tartare" (bardziej pilaw niż tatar)
    • Ryby: szczupak pieczony (z sosem chrzanowym), szczupak faszerowany, karp po żydowsku, karp z boczkiem, węgorz faszerowany, sandacz w śmietanie, lin w kapuście, raki w śmietanie
    • Mięso: zraziki po nelsońsku (bez grzybów), zraziki zawijane (bez ogórka), pieczeń wołowa po huzarsku, flaki, prosię pieczone, kurczę pieczone, gęś pieczona z kiszoną kapustą, zając pieczony w śmietanie (podawany z buraczkami)
    • Warzywa: "En cuisine classique francaise, on appelle <<a la polonaise>>, les legumes cuits a l'eau, egouttes, arroses avec beurre fondu melange avec chapelure blonde et oeufs durs haches. Servir ainsi tous les legumes, depuis les pommes de terre, jusqu'aux haricots verts et les asperges. Quant aux petis pois, les preparer <<a la francaise>> et ajouter de la creme avant de les servir. Ils deviendront <<a la polonaise>>." Grzyby po polsku (duszone z śmietaną), buraczki po polsku (upieczone, potem smażone na maśle i zakropione octem, podawane na ciepło), bigos
    • Przystawki i desery: naleśniki (crepes na słodko), pączki, baba, mazurki: królewski, cygański, czekoladowy

Order Pomiana

Odznaka orderu Pomiana

Kapituła

Zdjęcie	Imię i nazwisko (ur. -- zm.)	Opis
	Tadeusz Gronowski (1894–1990)	Malarz i grafik; [1] wielki mistrz kapituły
	Tadeusz Przypkowski (1905--1977)	Kanclerz kapituły
	Józef Cyrankiewicz (1911–1989)	Premier
	Lucjan Motyka (1915–2006)	Minister kultury i sztuki
	Adam Rapacki (1909–1970)	Minister spraw zagranicznych
	Edward Sznajder (1920--1978)	Minister handlu wewnętrznego
	Zygmunt Garstecki (1912–1988)	Wiceminister kultury i sztuki
	Jarosław Iwaszkiewicz (1894–1980)	Pisarz i poeta, poseł na Sejm
	Stanisław Konopka (1896--1982)	Historyk medycyny, założyciel Głównej Biblioteki Lekarskiej
	Andrzej Michałowski (ur. 1934)	Wojewódzki konserwator zabytków w Kielcach
	Aleksander Szczygieł (1906--1983)	Fizjolog, założyciel Instytutu Żywności i Żywienia
	Damazy Jerzy Tilgner (1904--1997)	Agrotechnik, profesor technologii przetwórstwa mięsnego
	Mirosław Żuławski (1913--1995)	Pisarz, dyplomata, reprezentant Polski w Unesco

Odznaczeni

Zdjęcie	Imię i nazwisko (ur. -- zm.)	Kraj zamieszkania	Opis
[2]	Ang Kim Khoan (1910–1978)	Kambodża	Hotelarz, poseł do Zgromadzenia Narodowego Kambodzy, szef Państwowego Urzędu d/s Turystyki, dyrektor generalny Khmerskiego Towarzystwa Zajazdów Królewskich [3] (odznaczenie orderem odbyło się w Paryżu)
	Jean-Dominique Arnaboldi (1919--1974)	Francja	Dziennikarz zajmujący się tematyką gastronomiczną
*	Stefan Bratkowski (1934–2021)	Polska	Dziennikarz
[4]	Gian Giuseppe Brenna (1920--2006)	Włochy	Dentysta, z zamiłowania gastronom, delegat prowincji Como do Włoskiej Akademii Kulinarnej (Accademia Italiana della Cucina) [5]
	André Hurtrel (1917--1995)	Francja	Dziennikarz, założyciel Krajowego Związku Rzeczników Prasowych; zajmował się tematyką gastronomiczną, był jednym z jurorów turnieju o Złotą Patelnię (Poêle d’or) organizowanego przez Narodowy Komitet Gastronomiczny (Comité National de la Gastronomie) [6]
	Stanisław Kozioł (1899--1974)	W. Brytania	Właściciel londyńskiej restauracji Lucullus [7]
	Władysław Edward Kucharski (1879--1973)	Polska	Szef kuchni w Grand Hotelu w Sopocie oraz w pałacu w Jabłonnej [8]
	Edouard Longue	Francja	Dziennikarz zajmujący się tematyką gastronomiczną
[9]	Gianni Mantero (1897–1984)	Włochy	Architekt, grafik, kolekcjoner ekslibrysów; nie udało mi się znaleźć informacji na temat jego związków z gastronomią.
[10]	Roger Roucou (1926--2021)	Francja	Właściciel lugduńskiej restauracji La Mère Guy [11]
[12]	Claude Terrail (1918--2006)	Francja	Właściciel paryskiej restauracji La Tour d'Argent
	Grzegorz Stanisław Tomaszewski (1927--1999)	Dania	Właściciel Instytutu Gastronomicznego (Gastronomisk Institut), firmy oferującej doradztwo w zakresie gastronomii, w Hørsholm
[13]	Roger Topolinski (1905--1994)	Francja	Właściciel paryskiej restauracji Lapérouse
	Redakcja Przekroju	Polska
	Zakłady Pudliszki	Polska

• Na początek - zupa cebulowa przypkowska (Rzepa, dostęp płatny)
• Odznaka orderu na aukcji
• Order Pomiana (Przekrój, 1966)
• Janusz Miliszkiewicz, Mafia kolekcjonerska pod młotkiem (o orderze Pomiana)
• Z.T. Nowicki, Powrot Orderu Pomiana, Przegląd Gastronomiczny (brak dostępu)

Między Gomułką a Cyrankiewiczem

• Adam Miklasz, Luksus w PRL-u: Jak naprawdę żyła wtedy władza?
• Osobisty ochroniarz Gomułki i Gierka w Muzeum Życia w PRL
• Wywiad z Piotrem Lipińskim, autorem książki Cyrankiewicz, wieczny premier (https://tvn24.pl)

Pierwsza sztuka świata

• Przekrój
• L'art et la science de la gastronomie dans les relations entre la France et la Pologne (brak kopii cyfrowej)
  • referat wygłoszony na XII Międzynarodowym Kongresie Historii Nauki w Paryżu (sierpień 1968 r.)

Przepis

Król Stanisław Leszczyński doprawia zupę cebulową.
Mal. Maja Berezowska (1970)

Przypkowska zupa cebulowa.
Ryt. Tadeusz Przypkowski

Przypkowska zupa cebulowa (pod tą nazwą spopularyzowana już wśród smakoszy Paryża, a nawet serwowana w najlepszej restauracji Madrytu, od pokoleń tradycyjnie podawana w rodzinie Przypkowskich. Posiadając wszelkie cechy staropolskiej kuchni, nie figuruje jednak w drukowanych książkach kucharskich). Półtora litra chudego rosołu wołowego, 6 dużych słodkich cebul (jeżeli cebule zbyt ostre, zupa wymaga lekkiego przysłodzenia), 6 kromek żytniego ciemnego razowego chleba, 30 do 40 g masła i do smaku: gałka muszkatołowa, imbir, goździki korzenne, pieprz, sól i o ile można curry, która przecież wreszcie do Polski dociera! Cebule w cienkich plastrach przysmażyć na maśle na złoto, kromki chleba zaś osobno przysmażyć na chrupiąco, pokruszyć i razem z cebulą rozgotować w rosole, przetrzeć przez gęste sito, dodać korzeni do smaku indywidualnego i o ile przy tym ostygła – podgrzać przed podaniem w głębokich czarkach, z kruchymi ciasteczkami. Aleksander Dumas w swych gastronomicznych rozważaniach podaje anegdotę, jak Stanisław Leszczyński spóźnił się o dwa dni na przyjęcie do królowej córki w Wersalu, przyrządzając na ten polski sposób doskonałą francuską zupę cebulową, jaką mu w gospodzie po drodze podali.

— Stefania Przypkowska: Garść kulinarnych polskich przepisów, w: Maja Berezowska, Stefania Przypkowska, Tadeusz Przypkowski, Magdalena Samozwaniec: Łyżka za cholewą, a widelec na stole: mała kulinarna silva rerum, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1977, s. 83

Obrazki

• 

  Tadeusz Przypkowski

• 

  Edward Pożerski herbu Pomian

• 

  Józef Cyrankiewicz

• 

  Sobieski i Marysieńka

• 

  Obiad kapituły orderu Pomiana w drugą rocznicę śmierci Edwarda Pożerskiego. U prawego szczytu stołu siedzi gospodarz spotkania, wielki mistrz Tadeusz Gronowski, a u lewego stoi kanclerz kapituły Tadeusz Przypkowski.

• 
• 

  Przypkowski (z prawej) wręcza odznaki orderu Pomiana Rogerowi Topolinskiemu (z lewej) i Jean-Dominique'owi Arnaboldiemu (Paryż, 1965)

• 

  Przypkowski z członkami francuskiego kolegium orderu Pomiana (Paryż, 1971)

• 

  Podkładka pod piwo z zegarem słonecznym

• 

  Tadeusz Gronowski w kuchni (1956)

Bibliografia

• Piotr Adamczewski: Mistrz propagandy, w: Polityka, 3 listopada 2006
• Maja Berezowska, Stefania Przypkowska, Tadeusz Przypkowski, Magdalena Samozwaniec: Łyżka za cholewą, a widelec na stole: mała kulinarna silva rerum, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1977
• Jarosław Dumanowski, Dorota Dias-Lewandowska, Marta Sikorska: Staropolskie przepisy kulinarne: Receptury rozproszone z XVI--XVIII w. Źródła rękopiśmienne, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2017
• Maciej Jan Mazurkiewicz: Legumina z kasztanów i buraki w pasztecie: Książka kucharska Grodzińskich z Dębowej Góry (ok. 1829--1830 roku), Toruń: nakładem własnym, 2015
• Janusz Miliszkiewicz: Na początek -- zupa cebulowa przypkowska, w: Rzeczpospolita, 3 kwietnia 1999
• Janusz Roszko: Ostatni szlachcic Rzeczypospolitej, w: Przekrój, nr 1374, 1971, s. 4--5
• Janusz Roszko: Przypkowskiemu panegiryk ostatni, w: Przekrój, nr 1711, 1978, s. 11
• Joanna Sokołowska-Gwizdka: Na straży rodzinnej kolekcji (wywiad z Janem Przypkowskim), w: Culture Avenue, 30 lipca 2021

◀️ Poprzedni	📜 Spis wpisów	Następny ▶️
⏮️ Pierwszy	🎲 Losowy wpis	Najnowszy ⏭️