25 marca 2020 r.

Z wizytą w Soplicowie: Ostatnia uczta staropolska: Różnice pomiędzy wersjami

Z Z widelcem wśród książek
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
m (clean up)
 
(Nie pokazano 151 pośrednich wersji utworzonych przez tego samego użytkownika)
Linia 3: Linia 3:
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| <poem>Na koniec z trzaskiem sali drzwi nawściąż otwarto.
+
| <poem>Na koniec z&nbsp;trzaskiem sali drzwi nawściąż otwarto.
Wchodzi pan Wojski w czapce i z głową zadartą,
+
Wchodzi pan Wojski w&nbsp;czapce i&nbsp;z głową zadartą,
Nie wita się i miejsca za stołem nie bierze,
+
Nie wita się i&nbsp;miejsca za stołem nie bierze,
Bo Wojski występuje w nowym charakterze,
+
Bo Wojski występuje w&nbsp;nowym charakterze,
 
Marszałka dworu. Laskę ma na znak urzędu,
 
Marszałka dworu. Laskę ma na znak urzędu,
I tą laską z kolei, jako mistrz obrzędu,
+
I tą laską z&nbsp;kolei, jako mistrz obrzędu,
Wskazuje wszystkim miejsca i gości usadza.</poem>
+
Wskazuje wszystkim miejsca i&nbsp;gości usadza.</poem>
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
 
  | nazwisko = Mickiewicz
 
  | nazwisko = Mickiewicz
Linia 18: Linia 18:
 
  | rok      = 1921
 
  | rok      = 1921
 
  | url      = https://pl.wikisource.org/wiki/Pan_Tadeusz_(wyd._1921)/całość
 
  | url      = https://pl.wikisource.org/wiki/Pan_Tadeusz_(wyd._1921)/całość
  }}, księga XII, wersy 1–7
+
  }}, księga XII, wersy 1&#8288;–&#8288;7
 
}}
 
}}
  
Tymi słowami rozpoczyna się ostatnia, XII księga ''Pana Tadeusza'', w całości poświęcona fikcyjnej wprawdzie, ale ważnej, bo ostatniej prawdziwie staropolskiej uczcie, która odbywa się w opuszczonym zamku Horeszków, półtora kilometra od Soplicowa. Wojski Hreczecha, istny człowiek renesansu, który jeszcze w poprzedniej księdze, aż do godziny 16, robił za kuchmistrza, teraz zastąpił packę na muchy laską marszałkowską i jest już mistrzem ceremonii. To on wita i rozsadza biesiadników, on też decyduje o tym co, w jakiej kolejności i na czym zostanie podane.  
+
Tymi słowami rozpoczyna się ostatnia, XII księga ''Pana Tadeusza'', nad powstaniem której musiały czuwać aż trzy muzy: Kaliope (ta od poezji epickiej), Talia (odpowiedzialna za elementy humorystyczne) oraz, niewymieniana wśród klasycznej dziewiątki, Gastronomia. Inspirację do tej księgi, [[Z wizytą w&nbsp;Soplicowie: W&nbsp;kuchni Wojskiego|jak już ustaliliśmy wczoraj]], zaczerpnął Mickiewicz z&nbsp;dwóch dawnych książek kucharskich, przy czym z&nbsp;jednej (''Kucharza doskonałego'' Wojciecha Wielądki) wziął tylko tytuł, a&nbsp;z&nbsp;drugiej (''Compendium ferculorum'' Stanisława Czernieckiego) – całą resztę.
  
Okazji do uczty jest aż trzy. Pierwsza to święto kościelne, „uroczysty dzień Najświętszej Panny Kwietnej”. Wśród mickiewiczologów nie ma zupełnej zgody co od identyfikacji tego święta. Jedni twierdzą, że takiej uroczystości jak Matki Bożej Kwietnej nie ma, więc musi chodzić o Matki Bożej Zielnej, czyli święto Wniebowzięcia, obchodzone 15 sierpnia. Argumenty padają różne, od historycznych (Napoleon w rzeczywistości wkroczył na Litwę dopiero 24 czerwca 1812 r.) po klimatyczno-botaniczne (wiosna 1812 r. przyszła na Litwie późno i w marcu nie kwitły jeszcze kwiaty). Ale poeta w księdze XI bardzo wyraźnie mówi, że była to jednak wiosna, a nie lato; poza tym święto Matki Bożej Kwietnej jednak istnieje, bo to dawna ludowa nazwa uroczystości Zwiastowania, obchodzonej 25 marca. Tego dnia Jezus zostaje poczęty, a wojska francuskie (według Mickiewicza) dokonują inwazji na Rosję; to pierwsze daje nadzieję na zbawienie ludzkości od grzechu, to drugie – na wskrzeszenie Polski z zaborów. Nadzieję, jak wiemy, złudną, ale o sromotnej klęsce Wielkiej Armii Napoleona (której Tadeusz i Hrabia najprawdopodobniej nie przeżyli) z poematu się nie dowiemy. Nastrój pozostaje do końca podniosły, radosny i pełen ufności w przyszłość.
+
Księga XII jest niemal w&nbsp;całości poświęcona fikcyjnej wprawdzie, ale ważnej, bo ostatniej prawdziwie staropolskiej uczcie, która odbywa się w&nbsp;opuszczonym zamku Horeszków, półtora kilometra od Soplicowa. Wojski Hreczecha, istny człowiek renesansu, który jeszcze w&nbsp;poprzedniej księdze, aż do godziny 16, robił za kuchmistrza, teraz zastąpił packę na muchy laską marszałkowską i&nbsp;jest już mistrzem ceremonii. To on wita i&nbsp;usadza biesiadników, on też decyduje o&nbsp;tym, co, w&nbsp;jakiej kolejności i&nbsp;na czym zostanie podane.  
  
Druga okazja to potrójne zaręczyny: Tadeusza z Zosią, Rejenta z Telimeną i Asesora z Teklą Hreczeszanką. Trzecia wreszcie – to obecność w Soplicowie służących w armii francuskiej polskich żołnierzy, których – z gen. Dąbrowskim na czele – Sędzia uczcił zapraszając ich na obiad. Zgodnie z życzeniem Dąbrowskiego, ma to być „obiad polski”, czyli zgodny z tym, jak Mickiewicz (a za nim Wojski) wyobrażał sobie dawną kuchnię staropolską.  
+
Okazji do uczty jest aż trzy. Pierwsza to święto kościelne, „uroczysty dzień Najświętszej Panny Kwietnej”.<ref>{{Cyt
 +
| nazwisko = Mickiewicz
 +
| imię    = Adam
 +
| tytuł    = Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie: Historia szlachecka z&nbsp;roku 1811 i&nbsp;1812 we dwunastu księgach wierszem
 +
| wydawca  = Zakład Narodowy im. Ossolińskich
 +
| miejsce  = Lwów-Warszawa-Kraków
 +
| rok      = 1921
 +
| url      = https://pl.wikisource.org/wiki/Pan_Tadeusz_(wyd._1921)/całość
 +
}}, księga XI, wersy 153–154</ref> Wśród mickiewiczologów nie ma zupełnej zgody co od identyfikacji tego święta. Jedni twierdzą, że takiej uroczystości jak Matki Bożej Kwietnej nie ma, więc musi chodzić o&nbsp;Matki Bożej Zielnej, czyli święto Wniebowzięcia, obchodzone 15 sierpnia. Argumenty padają różne, od historycznych (Napoleon w&nbsp;rzeczywistości wkroczył na Litwę dopiero 24 czerwca 1812&nbsp;r.) po klimatyczno-botaniczne (wiosna 1812&nbsp;r. przyszła na Litwie późno i&nbsp;w&nbsp;marcu nie kwitły jeszcze kwiaty). Ale przecież poeta w&nbsp;księdze XI bardzo wyraźnie mówi, że była to jednak wiosna, a&nbsp;nie lato; poza tym święto Matki Bożej Kwietnej jednak istnieje, bo to dawna ludowa nazwa uroczystości Zwiastowania, obchodzonej 25 marca. Tego dnia matka Jezusa zachodzi w&nbsp;ciążę, a&nbsp;wojska francuskie (według Mickiewicza) zachodzą na terytorium Rosji; to pierwsze daje nadzieję na zbawienie ludzkości od grzechu, to drugie – na wskrzeszenie Polski z&nbsp;zaborów. Nadzieję, jak wiemy, złudną, ale o&nbsp;sromotnej klęsce Wielkiej Armii Napoleona (której Tadeusz i&nbsp;Hrabia najprawdopodobniej nie przeżyją) z&nbsp;poematu się nie dowiemy. Nastrój pozostaje do końca podniosły, radosny i&nbsp;pełen ufności w&nbsp;przyszłość.
 +
 
 +
Druga okazja to potrójne zaręczyny: Tadeusza z&nbsp;Zosią, Rejenta z&nbsp;Telimeną oraz Asesora z&nbsp;Teklą Hreczeszanką, „nie nadto młodą, już pono półwieczną”<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XI, wers 669</ref> córką mistrza dzisiejszej ceremonii. Trzecia wreszcie – to obecność w&nbsp;Soplicowie służących w&nbsp;armii francuskiej polskich żołnierzy, których – z&nbsp;gen. Dąbrowskim na czele – Sędzia uczcił, zapraszając ich na obiad. Zgodnie z&nbsp;życzeniem Dąbrowskiego, ma to być „obiad polski”, czyli zgodny z&nbsp;tym, jak Mickiewicz (a&nbsp;za nim Wojski) wyobrażał sobie kuchnię staropolską.  
  
Spróbujmy więc – [[Z wizytą w Soplicowie: Wieczerza w zamczysku|tak jak to już kiedyś zrobiliśmy ze zwykłą, codzienną soplicowską kolacją]] – odtworzyć, przynajmniej w drobnej części, jadłospis tej uczty. Jak to zrobimy? Zobaczymy, jakie potrawy lub składniki są wymienione w poemacie, a następnie poszukamy ich w ''Compendium ferculorum'', czyli najstarszej drukowanej książce kucharskiej w języku polskim, o której [[Z wizytą w Soplicowie: W kuchni Wojskiego#„Zabytek drogi prawych zwyczajów”|wiemy już]], że stanowiła inspirację dla Mickiewicza.
+
Spróbujmy więc – [[Z wizytą w&nbsp;Soplicowie: Wieczerza w&nbsp;zamczysku|tak jak to już kiedyś zrobiliśmy ze zwykłą, codzienną soplicowską kolacją]] – odtworzyć, przynajmniej w&nbsp;drobnej części, jadłospis tej uczty. Jak to zrobimy? Zobaczymy, jakie potrawy lub składniki są wymienione w&nbsp;poemacie, a&nbsp;następnie poszukamy ich w&nbsp;''Compendium ferculorum'', żeby zobaczyć, jak się je przyrządzało.
  
== Co oni tam jedli ==
+
== Co oni tam jedli? ==
Opisując biesiadę, która miała być „ostatnią ucztą staropolską”, Mickiewicz pragnął w czytelniku wzbudzić poczucie straty: tej staropolskiej kuchni już nie ma, tych potraw nikt już nie zna, nikt nie pamięta ich smaku, nawet ich nazwy brzmią nieznajomo. Jak to zrobić? To proste: wziąć książkę kucharską sprzed stukilkudziesięciu lat i wypisać z niej najdziwniejsze nazwy potraw i produktów.  
+
Opisując biesiadę, która miała być „ostatnią ucztą staropolską”,<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, argument</ref> Mickiewicz pragnął w&nbsp;czytelniku wzbudzić poczucie straty: tej staropolskiej kuchni już nie ma, tych potraw nikt już nie zna, nikt nie pamięta ich smaku, nawet ich nazwy brzmią nieznajomo. Jak to uczynić? To proste: wziąć książkę kucharską sprzed stu kilkudziesięciu lat i&nbsp;wypisać z&nbsp;niej najdziwniejsze nazwy potraw i&nbsp;produktów.  
  
 
{{ Cytat  
 
{{ Cytat  
| <poem>Kto zrozumie nie znane już za naszych czasów
+
| <poem>Kto zrozumie, nie znane już za naszych czasów,
 
Te półmiski kontuzów, arkasów, blemasów,
 
Te półmiski kontuzów, arkasów, blemasów,
 
Z ingredyjencyjami pomuchl, figatelów,
 
Z ingredyjencyjami pomuchl, figatelów,
Linia 39: Linia 49:
 
| źródło = A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 144–147}}
 
| źródło = A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 144–147}}
  
Nie wiecie, co to za smakołyki? Nie szkodzi, Mickiewicz zakładał, że czytelnikom w jego czasach te nazwy też nic nie powiedzą. Zresztą jemu samemu też chyba niewiele mówiły. W efekcie powstała dość przypadkowa lista słów, która raczej nie układa się od razu w jakieś sensowne ''menu''. Za chwile je sobie po kolei rozszyfrujemy, ale najpierw zobaczmy, skąd poeta je wziął.
+
[[File:Uczta u&nbsp;Radziwiłłów.jpg|thumb|left|<poem>„<i>Jest to pamiątka tylko owych biesiad sławnych,
 +
Które dawano w&nbsp;domach panów starodawnych…</i>”<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 195–196</ref>
 +
{{small|Mal. Aleksander Orłowski (1. poł. XIX&nbsp;w.)}}</poem>]]
 +
 
 +
Nie wiecie, co to za smakołyki? Nie szkodzi, Mickiewicz zakładał, że czytelnikom w&nbsp;jego czasach te nazwy też nic nie powiedzą; zresztą i&nbsp;jemu samemu chyba niewiele mówiły. W&nbsp;efekcie powstała dość przypadkowa lista słów, która raczej nie układa się od razu w&nbsp;jakieś sensowne ''menu''. Za chwilę je sobie po kolei rozszyfrujemy, ale najpierw zobaczmy, skąd poeta je wziął.
  
Zasadnicza treść ''Compendium ferculorum czyli Zebrania potraw'' Stanisława Czernieckiego, którą Mickiewisz czytywał sobie, gdy tęsknił za polskim jedzeniem, ma starannie przemyślaną strukturę. Dzieli się ona na trzy rodziały, każdy po sto przepisów (mniej więcej, bo autor trochę oszukuje z numeracją) na – odpowiednio – potrawy mięsne, rybne oraz mleczne i inne. Na końcu każdego rozdziału autor dorzucił jeszcze po dzesięć przepisów dodatkowych oraz po jednym sekrecie kuchmistrzowskim.  
+
Zasadnicza treść ''Compendium ferculorum czyli Zebrania potraw'' Stanisława Czernieckiego, którą Mickiewisz czytywał sobie, gdy tęsknił za polskim jedzeniem, ma starannie przemyślaną strukturę. Dzieli się ona na trzy rozdziały, każdy po sto przepisów (mniej więcej, bo autor trochę oszukuje z&nbsp;numeracją) na – odpowiednio – potrawy mięsne, rybne oraz mleczne i&nbsp;inne. Na końcu każdego rozdziału autor dorzucił jeszcze po dziesięć przepisów dodatkowych oraz po jednym „sekrecie kuchmistrzowskim”.  
  
Owe sekrety to receptury wymagające najwyższego kunsztu kulinarnego, dostępne najbardziej wtajemniczonym kuchmistrzom. Czerniecki dzieli się nimi z czytelnikiem niejako w prezencie. Pierwszy z tych sekretów to przepis na kapłona we flaszy. Polegał on na tym, żeby kapłona, czyli wykastrowanego, tuczonego koguta, obrać ostrożnie ze skóry, wepchać tę skórę do butelki, napełnić mieszanką mleka i jajek, zaszyć, a butelkę zakorkować i zanurzyć we wrzącej wodzie. Mieszanka pod wpływem ciepła pęczniała, napełniając i usztywniając skórę, co miało sprawić wrażenie, że cały kapłon zmieścił się we flaszce. Mięso podawano osobno, ale nie o mięso tu chodziło, lecz o iluzję, zaskoczenie i sprawienie, że gość „nie będzie bez podziwienia wielkiego”.<ref>S. Czerniecki, ''op. cit.'', s. 44</ref> Tego akurat sekretu Mickiewicz w poemacie nie wykorzystał, ale do dwóch pozostałych jeszcze wrócimy.
+
Owe trzy sekrety to receptury wymagające najwyższego kunsztu kulinarnego, dostępne najbardziej wtajemniczonym kuchmistrzom. Czerniecki dzieli się nimi z&nbsp;czytelnikiem niejako w&nbsp;prezencie. Pierwszy z&nbsp;tych sekretów to przepis na kapłona we flaszy. Polegał on na tym, żeby kapłona, czyli wykastrowanego, tuczonego koguta, obrać ostrożnie ze skóry, wepchać tę skórę do butelki, napełnić mieszanką mleka i&nbsp;jajek, zaszyć, a&nbsp;butelkę zakorkować i&nbsp;zanurzyć we wrzącej wodzie. Mieszanka pod wpływem ciepła pęczniała, napełniając i&nbsp;usztywniając skórę, co miało sprawić wrażenie, że cały kapłon zmieścił się we flaszce. Mięso podawano osobno, ale nie o&nbsp;mięso tu chodziło, lecz o&nbsp;iluzję, zaskoczenie i&nbsp;sprawienie, że gość „nie będzie bez podziwienia wielkiego”.<ref>S. Czerniecki, ''op. cit.'', s.&nbsp;44</ref> Tego akurat sekretu Mickiewicz w&nbsp;poemacie nie wykorzystał, ale do dwóch pozostałych jeszcze wrócimy.
  
Poeta, szukając pomysłów na opis uczty, wziął po trochę z każdego rozdziału, ale najbardziej dziwaczne nazwy składników i dań znalazł w tym ostatnim, który Czerniecki podsumował następującymi słowami (pogrubienie moje):
+
Poeta, szukając pomysłów na opis uczty, wziął po trochę z&nbsp;każdego rozdziału, ale najbardziej dziwaczne nazwy składników i&nbsp;dań znalazł w&nbsp;tym ostatnim, który Czerniecki podsumował następującymi słowami (pogrubienie moje):
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| {{...}} W trzecim rozdziale {{...}} włożyłem też galarety, '''kontuze, blamasie, arkas,''' obarzanki migdałowe, makarony {{...}}
+
| {{...}} W&nbsp;trzecim rozdziale {{...}} włożyłem też galarety, '''kontuze, blamasie, arkas,''' obarzanki migdałowe, makarony {{...}}
 
| źródło = {{Cyt  
 
| źródło = {{Cyt  
 
  | nazwisko = Czerniecki
 
  | nazwisko = Czerniecki
Linia 60: Linia 74:
 
  }} }}
 
  }} }}
  
No to wers 145 już mamy cały załatwiony. A kolejne dwa skąd się wzięły? Wydaje się, że nie z żadnego z trzech rozdziałów, ale z listy składników, które zdaniem Czernieckiego należało mieć przygotowane, jeśli ktoś zabierał się za przygotowanie porządnej uczty. Ów „memoriał generalny, czyli ogólną pamięć przygotowania na bankiet” umieścił Czerniecki na poczatku książki i spisał w nim kolejno różne rodzaje mięs, nabiału, kasz, owoców, warzyw, przypraw, przetworów, ryb i cukrów, a także wszelkie sprzęty kuchenne i stołowe oraz stanowiska pracy (w tym np. zamiataczy wyposażonych w miotły, łopaty i taczki, bo dużo jedzenia oznaczało przecież dużo resztek). Pośród korzeni, czyli przypraw, znalazły się takie:  
+
No to wers 145 już mamy cały załatwiony. A&nbsp;kolejne dwa skąd się wzięły? Wydaje się, że nie z&nbsp;żadnego z&nbsp;trzech rozdziałów, ale z&nbsp;listy składników, które zdaniem Czernieckiego należało mieć przygotowane, jeśli ktoś zabierał się za przygotowanie porządnej uczty. Ów „memoriał generalny, czyli ogólną pamięć przygotowania na bankiet” umieścił Czerniecki na początku książki i&nbsp;spisał w&nbsp;nim kolejno różne rodzaje mięs, nabiału, kasz, owoców, warzyw, przypraw, przetworów, ryb i&nbsp;cukrów, a&nbsp;także wszelkie sprzęty kuchenne i&nbsp;stołowe oraz stanowiska pracy (w&nbsp;tym np. zamiataczy wyposażonych w&nbsp;miotły, łopaty i&nbsp;taczki, bo dużo jedzenia oznaczało przecież dużo resztek). Pośród korzeni, czyli przypraw, znalazły się takie:  
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| {{...}} Szafran, cukier faryna [tj. puder], pieprz, imbir, cynamon, goździki, kwiat muszkatowy, gałki muszkatowe, kmin, migdały, ryż, rożenki [tj. rodzynki] wielkie, '''cybety''', rożenki drobne, pistacje, '''pinole''', dachtele [tj. daktyle], '''bronelle''', figi, kasztany, kapary, {{...}} amidam [?], '''dragant''', tornosol [tj. płatki materiału – według Kitowicza z podartych gaci<ref>{{Cyt  
+
| {{...}} Szafran, cukier faryna [tj. puder], pieprz, imbir, cynamon, goździki, kwiat muszkatowy, gałki muszkatowe, kmin, migdały, ryż, rożenki [tj. rodzynki] wielkie, '''cybety''', rożenki drobne, pistacje, '''pinole''', dachtele [tj. daktyle], '''bronelle''', figi, kasztany, kapary, {{...}} amidam [tj. skrobia], '''dragant''', tornosol [tj. płatki materiału do barwienia potraw*], '''piżmo''' {{...}}
 +
| źródło = S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/15 s.&nbsp;4]<br>* Według Jędrzeja Kitowicza „tarnosolis płatki, których po dziś dzień kucharze do farbowania galaret i cukiernicy do farbowania cukrów używają, {{...}} są to zdziery starych koszul i pluder, które gaciami zowią, płóciennych”.<ref>{{Cyt  
 
  | nazwisko = Kitowicz
 
  | nazwisko = Kitowicz
 
  | imię    = Jędrzej  
 
  | imię    = Jędrzej  
Linia 74: Linia 89:
 
  | tom      = 3
 
  | tom      = 3
 
  | strony  = 147
 
  | strony  = 147
  }}</ref> – do barwienia potraw], '''piżmo''' {{...}}
+
  }}</ref>
| źródło = S. Czerniecki, ''op. cit.'', s. 4
 
 
}}
 
}}
  
Nie wiadomo więc, czy Mickiewicz w ogóle znał znaczenie tych słów, bo trudno je tu wyczytać z kontekstu. Ale ich znaczenie to właśnie to, co nas najbardziej tu interesuje, bo bez tego nie zdołamy ułożyć naszego ''menu''. A zatem po kolei:
+
Nie wiadomo więc, czy Mickiewicz w&nbsp;ogóle znał znaczenie tych słów, bo trudno je tu wyczytać z&nbsp;kontekstu. Ale ich znaczenie to właśnie to, co nas najbardziej tu interesuje, bo bez tego nie zdołamy ułożyć naszego ''menu''. A&nbsp;zatem po kolei:
 +
 
 +
[[File:Korzenie.jpg|thumb|upright|„''Dalej inne potrawy, a&nbsp;któż je wypowie!''”<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wers 143</ref><br>Fragment „memoriału generalnego przygotowania na bankiet” z&nbsp;''Compendium ferculorum'']]
  
 
; Kontuza
 
; Kontuza
: Mdła papka dla chorych, zrobiona z rozgotowanego kurczaka, utłuczonego w moździerzu (stąd nazwa; w końcu kontuzja polega często na stłuczeniu), przetartego przez sito i rozrzedzonego rosołem. Żadnych przypraw poza natką pietruszki. Trudno to sobie wyobrazić na wystawnej uczcie, a tym bardziej na półmisku.
+
: Mdła papka dla chorych, zrobiona z&nbsp;rozgotowanego kurczaka, utłuczonego w&nbsp;moździerzu (stąd nazwa; w&nbsp;końcu kontuzja polega często na stłuczeniu), przetartego przez sito i&nbsp;rozrzedzonego rosołem. Żadnych przypraw poza pietruszką. Trudno to sobie wyobrazić na wystawnej uczcie, ani że coś o&nbsp;takiej konsystencji podano by na półmisku.
  
 
; Arkas
 
; Arkas
: Coś pomiędzy serkiem a galaretką. Gotujące się, mocno posłodzone, mleko zakwaszało się sokiem z cytryny, żeby się ścięło. Wrócimy do tego jeszcze, gdy dojdziemy do deserów.
+
: Coś pomiędzy serkiem a&nbsp;galaretką. Gotujące się, mocno posłodzone, mleko zakwaszało się sokiem z&nbsp;cytryny, żeby się ścięło. Wrócimy do tego jeszcze, gdy dojdziemy do deserów.
  
; Blamas
+
; Blemas, blamas
: Deser podobny do arkasu, tylko postny, bo zrobiony z mleka migdałowego. Słowo pochodzi z francuskiego „''blanc manger''”, czyli „białe jedzenie”, co wydaje się dość adekwatnym określeniem.
+
: Deser podobny do arkasu, tylko postny, bo zrobiony z&nbsp;mleka migdałowego. Słowo pochodzi z&nbsp;francuskiego „''blanc manger''”, czyli „białe jedzenie”, co wydaje się dość adekwatnym określeniem.
  
; Pomuchla
+
; Ingrediencje
: To po prostu dawna nazwa dorsza, zachowana do dziś w języku kaszubskim. Do ryb też jeszcze powrócimy.
+
: Jakiekolwiek składniki.
  
; Figatele
+
; Pomuchla, pomuchel
: To z kolei dawna nazwa klopsików, czyli kulek z siekanego mięsa. Mogły być gotowane, smażone lub pieczone, często zaprawiane na słodko. Podawano je jako dodatek do różnych potraw, na przykład zup.
+
: To po prostu dawna nazwa dorsza, zachowana do dziś w&nbsp;języku kaszubskim. Do ryb też jeszcze powrócimy.
 +
 
 +
; Figatele, figatelle
 +
: To z&nbsp;kolei dawna nazwa klopsików, czyli kulek z&nbsp;siekanego mięsa (choć po włosku „''figatelli'' ” to korsykańskie suszone kiełbasy wieprzowe). Mogły być gotowane, smażone lub pieczone, często zaprawiane na słodko, z&nbsp;rodzynkami. Podawano je jako dodatek do różnych potraw, na przykład zup.
  
 
; Cybety
 
; Cybety
: To słowo w ''Compendium'' pojawia się tylko w „memoriale”, ale w samych przepisach już nie, więc trudno odgadnąć, w jakim znaczeniu używał go Czerniecki. Może tu chodzić o cywet, czyli utrwalacz zapachu uzyskiwany z gruczołów okołoodbytniczych cywety afrykańskiej; o cybeby, czyli podłużne rodzynki; albo o pieprz kubeba.
+
: To słowo w&nbsp;''Compendium'' pojawia się tylko w&nbsp;„memoriale”, ale w&nbsp;samych przepisach już nie, więc trudno odgadnąć, w&nbsp;jakim znaczeniu używał go Czerniecki. Może tu chodzić o&nbsp;cywet, czyli utrwalacz zapachu uzyskiwany z&nbsp;gruczołów okołoodbytniczych cywety afrykańskiej; o&nbsp;cybeby, czyli podłużne rodzynki; albo o&nbsp;pieprz kubeba.
  
 
; Piżmo
 
; Piżmo
: Podobnie jak cywet, jest to utrwalacz zapachu, również pochodzący z gruczołów umieszczonych w tej samej części ciała, tylko że u innego ssaka, a mianowicie u piżmowca syberyjskiego. Jeśli do potrawy dodawano jakieś substancje zapachowe, to utrwalanie zapachu piżmem miało sens.
+
: Podobnie jak cywet, jest to utrwalacz zapachu, również pochodzący z&nbsp;gruczołów umieszczonych w&nbsp;tej samej części ciała, tylko że u&nbsp;innego ssaka, a&nbsp;mianowicie u&nbsp;piżmowca syberyjskiego. Jeśli do potrawy dodawano jakieś substancje zapachowe, to utrwalanie zapachu piżmem miało sens.
  
 
; Dragant
 
; Dragant
: Guma pozyskiwana z pni i gałęzi traganka gumodajnego. Jest jadalna (współcześnie oznaczana jako E413), więc można nią utwardzać np. różne galaretki.
+
: Guma pozyskiwana z&nbsp;pni i&nbsp;gałęzi traganka gumodajnego. Jest jadalna (współcześnie oznaczana jako E413), więc można nią utwardzać np. różne galaretki.
  
; Pinele
+
; Pinele, pinole, pinelle
 
: Orzeszki piniowe, czyli nasiona sosny pinii. Czerniecki traktował je jako zamiennik pistacji.
 
: Orzeszki piniowe, czyli nasiona sosny pinii. Czerniecki traktował je jako zamiennik pistacji.
  
; Brunele
+
; Brunele, brunelle
 
: Suszone śliwki.
 
: Suszone śliwki.
  
Linia 113: Linia 132:
  
 
== Zupy ==
 
== Zupy ==
W całym ''Panu Tadeuszu'' naliczyłem pięć rodzajów tak ważnego elementu polskiej kuchni, jakim jest zupa. [[Z wizytą w Soplicowie: Śniadanie u Sędziego#Zupa|Polewkę piwną]] i [[Z wizytą w Soplicowie: Wieczerza w zamczysku#Pierwsze danie|chłodnik litewski]] omówiliśmy już wcześniej. Jackowi Soplicy, gdy ten starał się o rękę córki Stolnika Horeszki, podano „czarną polewkę”,<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga II, wers 282; księga X, wers 585</ref> czyli czerninę (danie, nawiasem mówiąc, bardziej wielkopolskie niż litewskie). Miała ta zupa jednak swoją wymowę symboliczną, która raczej wyklucza jej podanie na przyjęciu zaręczynowym.
+
[[File:Still Life with Chinese Bowl and Nautilus 1662 Willem Kalf.jpg|thumb|upright|„''Tu Maciej chleb umoczył w&nbsp;zupie…''”<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wers 397</ref><br>{{small|Mal. Willem Kalf (1662)}}]]
  
Niezidentyfikowaną bliżej zupę humorystycznie wyzyskał poeta w księdze XII jako zamiennik rymującego się z nią wulgaryzmu – w miejscu, gdzie Maciek Dobrzyński ostro krytykuje Napoleona:
+
W całym ''Panu Tadeuszu'' naliczyłem pięć rodzajów tak ważnego elementu polskiej kuchni, jakim jest zupa. [[Z wizytą w&nbsp;Soplicowie: Śniadanie u&nbsp;Sędziego#Zupa|Polewkę piwną]] i&nbsp;[[Z wizytą w&nbsp;Soplicowie: Wieczerza w&nbsp;zamczysku#Pierwsze danie|chłodnik litewski]] omówiliśmy już wcześniej. Jackowi Soplicy, gdy ten starał się o&nbsp;rękę córki Stolnika Horeszki, podano „czarną polewkę”,<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga II, wers 282; księga X, wers 585</ref> czyli czerninę (danie, nawiasem mówiąc, bardziej wielkopolskie niż litewskie). Miała ta zupa jednak swoją wymowę symboliczną, która raczej wyklucza jej podanie na przyjęciu zaręczynowym.
 +
 
 +
Niezidentyfikowaną bliżej zupę humorystycznie wyzyskał poeta w&nbsp;księdze XII jako zamiennik rymującego się z&nbsp;nią wulgaryzmu – w&nbsp;miejscu, gdzie Maciek Dobrzyński ostro krytykuje Napoleona:
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
 
| <poem>„{{...}} Słyszałem, że już podpadł pod klątwy biskupie;
 
| <poem>„{{...}} Słyszałem, że już podpadł pod klątwy biskupie;
Wszystko to jest...” Tu Maciej chleb umoczył w zupie,
+
Wszystko to jest...” Tu Maciej chleb umoczył w&nbsp;zupie,
 
I jedząc, nie dokończył ostatniego słowa.</poem>
 
I jedząc, nie dokończył ostatniego słowa.</poem>
 
| źródło = A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 396–398
 
| źródło = A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 396–398
 
}}
 
}}
  
Natomiast opis interesującej nas tu biesiady zaczyna się od dwóch zup, wziętych prosto z ''Compendium ferculorum'':
+
Natomiast opis interesującej nas tu biesiady zaczyna się od dwóch zup, wziętych prosto z&nbsp;''Compendium ferculorum'':
  
 
{{ Cytat  
 
{{ Cytat  
Linia 130: Linia 151:
 
Roznoszący potrawy: barszcz królewskim zwany
 
Roznoszący potrawy: barszcz królewskim zwany
 
I rosół staropolski sztucznie gotowany,
 
I rosół staropolski sztucznie gotowany,
Do którego pan Wojski z dziwnemi sekrety
+
Do którego pan Wojski z&nbsp;dziwnymi sekrety
Wrzucił kilka perełek i sztukę monety
+
Wrzucił kilka perełek i&nbsp;sztukę monety
(Taki rosół krew czyści i pokrzepia zdrowie).</poem>
+
(Taki rosół krew czyści i&nbsp;pokrzepia zdrowie).</poem>
| źródło = A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 137–142}}
+
| źródło = A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 137–142
 +
}}
  
{{ Cytat
+
Pewna mickiewiczolożka, która się umyślnie powstrzymała od wgryzania się w&nbsp;znaczenie nazw tych „tajemniczych potraw”, aby nie dać ulecieć bajkowej magii „zagadkowych smaków”, ogłosiła, że od czasów Mickiewicza „właśnie te dwie zupy – biała i&nbsp;czerwona! – zawsze stać będą na narodowym stole, żeby nie wiem co.”<ref>{{Cyt  
| Przepisów na rosół z perłą i królewski barszcz jest pewnie bardzo dużo. W tej chwili najważniejsze jest to, że właśnie te dwie zupy – biała i czerwona! – zawsze stać będą na narodowym stole, żeby nie wiem co.
 
| źródło = {{Cyt  
 
 
  | nazwisko = Jarosińska
 
  | nazwisko = Jarosińska
 
  | imię    = Izabela
 
  | imię    = Izabela
Linia 145: Linia 165:
 
  | rok      = 1994
 
  | rok      = 1994
 
  | strony  = 208–209
 
  | strony  = 208–209
  }}
+
  }}</ref> Sęk w&nbsp;tym, że jeśli jednak postaramy się je rozszyfrować (a&nbsp;to właśnie zaraz zrobimy), to ten patriotyczny obraz zup w&nbsp;barwach narodowych rozpadnie się jak domek z&nbsp;kart. Zacznijmy od barszczu królewskiego i&nbsp;sprawdźmy, czy faktycznie był czerwony. Tak się składa, że od tej właśnie zupy zaczyna się trzeci rozdział ''Compendium''.
 +
 
 +
[[File:Barszcz królewski.jpg|thumb|Mocno grzybowy (stąd brązowy kolor) żurek ze śledziem przyrządzony przez Giena Mientkiewicza na zakwasie Arka Andrzejewskiego, czyli nieco uproszczona wersja barszczu królewskiego ([[Ani_z_papryki,_ani_ze_Szczecina:_Suplement#Śladem śledziożerców|Noc Śledziożerców w&nbsp;Szczecinie, luty 2020&nbsp;r.]])]]
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Barszczu weźmij z żytnich otrąb prostego rzadkiego; włóż rybę suchą, to jest szczupaka albo certę, łososia suchego, karpia dunajskiego, wyziny wędzonej albo świeżej, jesiotra suchego, cebulę całkiem, którą dawając wyrzucisz, śledzi moczonych, tak dunajeckich, jako i morskich, grzybów suchych, krupek tatarczanych drobnych, kminu. Warz to społem a kosztuj, soli według smaku dodawszy. Daj na misę, będzie dobrze.
+
| Barszczu weźmij z&nbsp;żytnich otrąb prostego rzadkiego; włóż rybę suchą, to jest szczupaka albo certę, łososia suchego, karpia dunajskiego, wyziny wędzonej albo świeżej, jesiotra suchego, cebulę całkiem, którą dawając wyrzucisz, śledzi moczonych, tak dunajeckich, jako i&nbsp;morskich, grzybów suchych, krupek tatarczanych drobnych, kminu. Warz to społem a&nbsp;kosztuj, soli według smaku dodawszy. Daj na misę, będzie dobrze.
| źródło = CF, 71 [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/82]
+
| źródło = S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/82 s.&nbsp;71]
 
}}
 
}}
 +
 +
Będzie dobrze, ale nie czerwono. Jest to bowiem barszcz nie z&nbsp;buraków, ale z&nbsp;żytnich otrębów, czyli coś, co dzisiaj nazwalibyśmy „barszczem białym”. Do dziś zachował się taki barszcz, zwany też „żurkiem” (tak, wiem, w&nbsp;niektórych częściach Polski to dwie różne zupy), w&nbsp;wersji świątecznej, gotowany na wędzonce, a&nbsp;podawany z&nbsp;kiełbasą, boczkiem i&nbsp;jajkiem. Za to w&nbsp;zapomnienie odszedł, dawniej znacznie częstszy, barszcz/żur postny, gdzie przeważnie jedyną wkładką był solony śledź. Tu mamy do czynienia właśnie z&nbsp;taką rybną wersją tej zupy, ale w&nbsp;wydaniu królewskim, czyli na bogato. Oprócz taniego śledzia mamy tu też drogie ryby, jak szczupak, łosoś, czy jesiotr, mamy też grzyby (zapewne nawet więcej niż dwa), a&nbsp;wszystko zagęszczone drobną kaszką gryczaną i&nbsp;doprawione kminem.
 +
 +
A co z&nbsp;drugą zupą? Wzmianka o&nbsp;perłach i&nbsp;monecie oraz „dziwnych sekretach” wskazuje bez wątpienia, że to trzeci sekret kuchmistrzowski
 +
Czernieckiego. Ale jeśli wczytać się w&nbsp;ten przepis, to widać, że to receptura na nie tyle danie obiadowe, co kolejną miksturę dla obłożnie chorych.
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Sekret ten bardzo dobry i doświadczony na chorych źle się mających i już o zdrowiu desperujących, który tak zrobisz: <br>Weźmij barana ćwierć poślednią; kapłona skubionego niepłukanego; kuropatw cztery skubionych niepłukanych; jelenia pieczeń świeżą, mięsistą, niepłukaną; wołową pieczeń średnią, świeżą, niepłukaną. Nie sól wszystkiego nic; pozatykaj na rożny u wolnego ognia, piecz powoli nie polewając, a gdy się już dobrze dopieka, pozdejmuj na misy. Pokol nożem albo poprzekrawaj prędko, a polewkę wypuść i wyciśnij; wlej w szklane naczynie, które bez ''śruby'' być ma. Włóż pereł sznurek i czerwony złoty włóż, zawiąż bardzo dobrze męcherzyną [tj. pęcherzem] w kilkoro złożywszy i obwiń w płótno. Włóż w wodę zimną w kocioł a wstaw na ogień; warz mocno przez godzin cztery, a po czterech godzinach weźmij to z tym naczyniem, odwinąwszy płótno idź do chorego, który żeby był wtenczas na czczo, a tam odwiąż męcherzynę, nalej łyżek półtorej choremu, a daj mu ciepło wypić. Nakryć go, żeby się pocił. Czerwony złoty i perły schowasz. Nie trzeba więcej tego sekretu zażywać w jednej chorobie, tylko raz; za łaską Bożą uzna chory meliorację [tj. poprawę], jeżeli się pocić będzie.
+
| Sekret ten bardzo dobry i&nbsp;doświadczony na chorych źle się mających i&nbsp;już o&nbsp;zdrowiu desperujących, który tak zrobisz: <br>Weźmij barana ćwierć poślednią; kapłona skubionego niepłukanego; kuropatw cztery skubionych niepłukanych; jelenia pieczeń świeżą, mięsistą, niepłukaną; wołową pieczeń średnią, świeżą, niepłukaną. Nie sól wszystkiego nic; pozatykaj na rożny u&nbsp;wolnego ognia, piecz powoli nie polewając, a&nbsp;gdy się już dobrze dopieka, pozdejmuj na misy. Pokol nożem albo poprzekrawaj prędko, a&nbsp;polewkę wypuść i&nbsp;wyciśnij; wlej w&nbsp;szklane naczynie, które bez ''śruby'' być ma. Włóż pereł sznurek i&nbsp;czerwony złoty włóż, zawiąż bardzo dobrze męcherzyną [tj. pęcherzem] w&nbsp;kilkoro złożywszy i&nbsp;obwiń w&nbsp;płótno. Włóż w&nbsp;wodę zimną w&nbsp;kocioł a&nbsp;wstaw na ogień; warz mocno przez godzin cztery, a&nbsp;po czterech godzinach weźmij to z&nbsp;tym naczyniem, odwinąwszy płótno idź do chorego, który żeby był wtenczas na czczo, a&nbsp;tam odwiąż męcherzynę, nalej łyżek półtorej choremu, a&nbsp;daj mu ciepło wypić. Nakryć go, żeby się pocił. Czerwony złoty i&nbsp;perły schowasz. Nie trzeba więcej tego sekretu zażywać w&nbsp;jednej chorobie, tylko raz; za łaską Bożą uzna chory meliorację [tj. poprawę], jeżeli się pocić będzie.
| źródło = CF, 96 [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/107]
+
| źródło = S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/107 s.&nbsp;96]
 
}}
 
}}
  
 +
[[File:Monety i&nbsp;perły.jpg|thumb|upright=.9|left|<poem><i>„Rosół staropolski sztucznie gotowany,
 +
Do którego pan Wojski z&nbsp;dziwnymi sekrety
 +
Wrzucił kilka perełek i&nbsp;sztukę monety…”</i><ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 139–141</ref>
 +
{{small|Mal. Jan Brueghel starszy (1618)}}</poem>]]
 +
 +
Widać, że tym „przezacnym”,<ref>S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/82 s.&nbsp;71]</ref> jak określił go sam Czerniecki, specyfikiem mogli się leczyć tylko najbogatsi chorzy. Z&nbsp;całego jelenia, wołu, ćwierci barana, czterech kuropatw i&nbsp;jednego kapłona uzyskujemy półtorej łyżki mięsnego soku, którą należy podać pacjentowi, aby chorobę wypocił. Brzmi to jak jeden z&nbsp;pomysłów pana Jerzego Zięby, tym bardziej, że kuchmistrz musiał od chorego zapotrzebować sznur pereł i&nbsp;złotą monetę, a&nbsp;na koniec je schować – no i&nbsp;gdzie, jeśli nie do kieszeni? Raczej wątpliwe, żeby ich obecność w&nbsp;wywarze miała jakikolwiek wpływ na jego właściwości zdrowotne, smak czy nawet kolor. Jeżeli ktoś myślał, że jeśli to barszcz był biały, to może rosół na czerwonym złotym był ową czerwoną zupą, to raczej się zawiedzie, bo czerwony złoty był z&nbsp;koloru złoty, a&nbsp;nie czerwony, a&nbsp;poza tym złoto nie rozpuszcza się w&nbsp;wodzie (chyba że królewskiej, a&nbsp;ta nie nadaje się do konsumpcji). Trzeba założyć, że rosół ten, tak jak każdy dobry rosół, nawet gotowany bez złota, był barwy złotej – a&nbsp;więc ani czerwony, ani biały.
 +
 +
Na potrzeby naszej rekonstrukcji proponuję wziąć jednak inny przepis na rosół. Nie na rosół-lekarstwo o&nbsp;wątpliwej zresztą skuteczności, ale porządny rosół obiadowy. Akurat od takiego właśnie przepisu zaczyna się pierwszy rozdział ''Compendium''.
 +
{{clear}}
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Sposób robienia polskiego rosołu taki: Weźmij materię mięsną wołową albo cielęcą, jarząbka albo kuropatwę, gołębie i cokolwiek mięsnego jest, to być może do rosołu gotowano i zwierzyny wszystkie. Wymocz, ''wyfoluj'' pięknie i ułóż w garnku, ociągnij. Ten zaś rosół w którymeś ociągał, kiedy się podstoi, przecedź przez sito i wlej w tę materię mięsną. Włóż pietruszki, masła, przysól, odszymuj, a gdy dowre, daj gorąco na stół. Trzeba też wiedzieć, że na każdy rosół włożyć co potrzeba, żeby wodą albo wiatrem nie śmierdział, to jest pietruszki albo kopru, cebulę albo czosnku, kwiatu muszkatowego albo rozmarynu, albo całkiem pieprzu według smaku i upodobania.  
+
| Sposób robienia polskiego rosołu taki: Weźmij materię mięsną wołową albo cielęcą, jarząbka albo kuropatwę, gołębie i&nbsp;cokolwiek mięsnego jest, to być może do rosołu gotowano i&nbsp;zwierzyny wszystkie. Wymocz, wysoluj pięknie i&nbsp;ułóż w&nbsp;garnku, ociągnij. Ten zaś rosół w&nbsp;którymeś ociągał, kiedy się podstoi, przecedź przez sito i&nbsp;wlej w&nbsp;tę materię mięsną. Włóż pietruszki, masła, przysól, odszymuj, a&nbsp;gdy dowre, daj gorąco na stół. Trzeba też wiedzieć, że na każdy rosół włożyć co potrzeba, żeby wodą albo wiatrem nie śmierdział, to jest pietruszki albo kopru, cebulę albo czosnku, kwiatu muszkatowego albo rozmarynu, albo całkiem pieprzu według smaku i&nbsp;upodobania.  
| źródło = CF, 13 [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/24]
+
| źródło = S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/24 s.&nbsp;13]
 
}}
 
}}
 +
 +
No i&nbsp;to jest polski rosół, jaki znamy! Ten przepis mało zmienił się do dzisiaj, a&nbsp;jak na kuchnię staropolską, jest całkiem oszczędny w&nbsp;egzotycznych przyprawach (tylko kwiat muszkatołowy i&nbsp;pieprz), są za to swojskie zioła, jak pietruszka, koperek i&nbsp;rozmaryn. Brakuje tylko makaronu. Ale makaron nie jest jedynym możliwym dodatkiem do zupy, a&nbsp;skoro już wiemy, że na stole pojawiły się figatelle, to nie byłoby od rzeczy założyć, że właśnie jako garnir do rosołu. A&nbsp;więc do przepisu na rosół dorzućmy jeszcze przepis na figatelle.
 +
 +
[[File:Rosół z&nbsp;figatellami.jpg|thumb|upright=.9|Limonata (rosół zakwaszony limonką) z&nbsp;figatellami ulepionymi przez moją siostrzenicę [https://www.wilanow-palac.pl/edukacja na warsztatach w&nbsp;Muzeum Pałacu Jana III w&nbsp;Wilanowie] ]]
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Weźmij cielęciny albo kapłona, mięsa wołowego albo zwierzyny, albo chudego świeżego wieprzowego. Odbierz żyły i usiekaj drobno. Weźmij łoju kruchego wołowego albo skopowego, albo jeleniego, odbierz żyły i usiekaj drobno, jako najlepiej. Zetrzej chleba drobno białego albo usiekaj, zmieszaj to wszystko społem, przydawszy jajec kilka. Dasz pieprzu i gałki. Rób jakiekolwiek chcesz figatelle, małe lub wielkie, warzone albo pieczone, a jeżeli też będziesz chciał, a potrzeba będzie, przydasz rożenków, lubo małych, lubo wielkich, lubo też obojga, według potrzeby. Zrobiwszy, spuść na wrzącą wodę, a jeżeli same będziesz chciał dać, odwarzywszy odbierz pięknie, włóż pietruszki. A kiedy też insze potrawy będziesz chciał zażyć, według potrzeby już odwarzone włożysz. Do pieczenia zaś z tejże materii robić będziesz wielkie jako bułki grochowego chleba, obwinione w odzieczki, a przydawszy rożenków obojga, wsadzić na patelli w piec, albo na brytfannie, a upieczone kraj na grzanki, albo dawaj, lubo na potrawę, lubo same z rosołem, albo jakim chcesz saporem.
+
| Weźmij cielęciny albo kapłona, mięsa wołowego albo zwierzyny, albo chudego świeżego wieprzowego. Odbierz żyły i&nbsp;usiekaj drobno. Weźmij łoju kruchego wołowego albo skopowego [tj. baraniego], albo jeleniego, odbierz żyły i&nbsp;usiekaj drobno, jako najlepiej. Zetrzyj chleba drobno białego albo usiekaj, zmieszaj to wszystko społem, przydawszy jajec kilka. Dasz pieprzu i&nbsp;gałki [muszkatołowej]. Rób jakiekolwiek chcesz figatelle, małe lub wielkie, warzone albo pieczone, a&nbsp;jeżeli też będziesz chciał, a&nbsp;potrzeba będzie, przydasz rożenków [tj. rodzynków], lubo małych, lubo wielkich, lubo też obojga, według potrzeby. Zrobiwszy, spuść na wrzącą wodę, a&nbsp;jeżeli same będziesz chciał dać, odwarzywszy odbierz pięknie, włóż pietruszki. A&nbsp;kiedy też insze potrawy będziesz chciał zażyć, według potrzeby już odwarzone włożysz. Do pieczenia zaś z&nbsp;tejże materii robić będziesz wielkie jako bułki grochowego chleba, obwinione w&nbsp;odzieczki [tj. chustki], a&nbsp;przydawszy rożenków obojga, wsadzić na patelli w&nbsp;piec, albo na brytfannie, a&nbsp;upieczone kraj na grzanki, albo dawaj, lubo na potrawę, lubo same z&nbsp;rosołem, albo jakim chcesz saporem [tj. sosem].
| źródło = CF, 16 [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/27]
+
| źródło = S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/27 s.&nbsp;16]
 
}}
 
}}
  
[[File:Barszcz królewski.jpg|thumb|Grzybowy żurek ze śledziem autorstwa Arka Andrzejewskiego i Giena Mientkiewicza, czyli nieco uproszczona wersja barszczu królewskiego]]
+
== Dania rybne ==
[[File:Rosół z figatellami.jpg|thumb|Limonata (rosół zakwaszony limonką) z figatellami ulepionymi przez moją siostrzenicę na warsztatach w Muzeum Pałacu Jana III w Wilanowie]]
+
Wielkie magnackie uczty na ogół ciągnęły się po kilka dni, a&nbsp;przy ówczesnej częstotliwości dni postnych (m.in. każda środa, piątek i&nbsp;sobota), nie dało się nie zahaczyć o&nbsp;jakiś post. Uczty w&nbsp;takim wypadku nie przerywano, tylko zmieniano jadłospis z&nbsp;mięsnego na rybny. Stąd w&nbsp;''Compendium ferculorum'' cały osobny rozdział poświęcony wyłącznie daniom postnym. Mickiewicz skrócił ucztę do jednego tylko dnia, ale umieścił w&nbsp;niej dania zarówno mięsne, jak i&nbsp;rybne. Widzieliśmy to już przy zupach, gdzie obok mięsnego rosołu pojawił się postny barszcz. Proponuję trzymać się tej konwencji w&nbsp;naszej rekonstrukcji i&nbsp;do każdego dania mięsnego dodać rybną alternatywę. A&nbsp;ponieważ poeta nieco więcej uwagi poświęcił rybom, to od nich zaczniemy.
 +
 
 +
{{ Cytat
 +
| <poem>Owe ryby! Łososie suche, dunajeckie,
 +
Wyzyny, kawijary weneckie, tureckie,
 +
Szczuki główne i&nbsp;szczuki podgłówne, łokietne,
 +
Flądry i&nbsp;karpie ćwiki, i&nbsp;karpie szlachetne!</poem>
 +
| źródło = A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 148–151}}
 +
 
 +
[[File:Snyders Fish stall.jpg|thumb|„''Owe ryby!''”<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wers 148</ref><br>{{small|Mal. Frans Snyders (1630)}}]]
 +
 
 +
Tutaj też widać, że Mickiewicz po prostu wypisał różne gatunki ryb ze wspomnianego już „memoriału generalnego”, czyli listy produktów z&nbsp;początku ''Compendium''. Pełna lista „rybnych potrzeb” wygląda następująco:
  
== Dania mięsne ==
 
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| <poem>Inni na rożny sadzą ogromne pieczenie
+
| '''Łososie''' świeże i&nbsp;'''suche''', gdańskie i&nbsp;'''dunajeckie''', czeczugi, jesiotry świeże, słone i&nbsp;wędzone, pstrągi, brzany, śliż, kiełbie, lipienie, certy świeże i&nbsp;suche, głowacze, węgorze świeże i&nbsp;suche, rzeczne ryby różne, słone ryby, '''wyzina świeża, wyzina słona, wyzina wędzona''', śledzie, '''kawior wenecki, kawior turecki''', śledzie dunajskie, śledzie wędzone, perki, '''flądry''', platajki, '''szczuki główne, szczuki podgłówne, szczuki łokietne''', szczupaki półmiskowe, obłączki, karpie dunajskie, '''karpie ćwiki''', karpie półmiskowe, okonie, karasie, leszcze, liny, sztokfisz, dorsz, '''pomuchle''', amernice, ostrygi, żółwie, ślimaki, raki.
Wołowe, sarnie, combry dzicze i jelenie;
+
| źródło = S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/16 s.&nbsp;5]
Ci skubią stosy ptactwa, lecą puchów chmury,
 
Obnażają się głuszce, cietrzewie i kury. {{...}}
 
Zresztą zaś mięs wszelakich był wielki dostatek,
 
Co się zgromadzić dało i z domu, i z jatek,
 
I z lasów, i z sąsiedztwa, z bliska i z daleka {{...}}</poem>
 
| źródło = XI, 138–149
 
 
}}
 
}}
 +
 +
[[File:Szczuka.jpg|thumb|upright|left|Szczupak niekrojony, na troje gotowany, w&nbsp;wykonaniu Norberta Sokołowskiego z&nbsp;Muzeum Pałacu w&nbsp;Wilanowie]]
 +
 +
„Wyzina” to inna nazwa bieługi, dużej ryby jesiotrowatej. Szczuka to to samo co szczupak, przy czym ryba ta nosiła różne nazwy w&nbsp;zależności od wieku i&nbsp;rozmiaru. Czerniecki rozróżnia obłączki (najmniejsze), dalej szczupaki półmiskowe, łokietne, podgłówne i&nbsp;główne. Karpie podobnie dzieli na ćwiki i&nbsp;półmiskowe, te ostatnie przemianowane przez Mickiewicza na „szlachetne”. Widzimy też w&nbsp;tym spisie wspomnianą wcześniej pomuchlę – tuż obok dorsza, choć pisałem już, że dorsz i&nbsp;pomuchla to to samo. Ale niektóre ryby tego samego gatunku nazywano też różnie w&nbsp;zależności od akwenu pochodzenia. Dorsza bałtyckiego nazywano więc „pomuchlą”, a&nbsp;złowionego gdzie indziej – „dorszem”.
 +
 +
Tak więc gatunków ryb mamy sporo, ale co z&nbsp;konkretnymi potrawami? Tu już trochę gorzej; Mickiewicz w&nbsp;opisie uczty wspomniał o&nbsp;tylko jednym rybnym specjale, który podano pod koniec biesiady jako danie popisowe kuchmistrza Hreczechy.
 +
 +
{{ Cytat
 +
| <poem>W końcu sekret kucharski: ryba niekrojona,
 +
U głowy przysmażona, we środku pieczona,
 +
A mająca potrawkę z&nbsp;sosem u&nbsp;ogona.</poem>
 +
| źródło = A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 152–154}}
 +
 +
Jest to oczywiście drugi sekret kuchmistrzowski na „jedną rybę całą, nierozdzielną, na troje gotowaną”, z&nbsp;tym że u&nbsp;Czernieckiego jest „warzony środek {{...}}, smażona głowa, a&nbsp;ogon pieczony”,<ref>S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/78 s.&nbsp;67]</ref> czyli trochę inny układ. No i&nbsp;nie może to być jakakolwiek ryba, tylko szczupak, bo jest zarazem rybą odpowiednio szlachetną i&nbsp;odpowiednio długą. Koncept jest w&nbsp;sumie dość prosty: szczupaka trzeba nadziać na rożen i&nbsp;opiekać nad węglami; część, która ma być gotowaną, obwija się szmatką i&nbsp;polewa posoloną wodą z&nbsp;octem, część smażoną polewa się olejem i&nbsp;posypuje mąką; a&nbsp;część pieczoną po prostu się piecze. A&nbsp;tak wygląda cały przepis podany przez Czernieckiego:
 +
 +
[[File:Szczuka całkiem nierozdzielna 2.jpg|thumb|Część smażona szczupaka posypuje się bułką tartą.]]
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Cebuli surowej usiekaj tak drobno jako mak, zmieszaj z młodym masłem, pieprzem, kładź w nakrawane gorące pieczyste, a daj gorąco.
+
| Weźmij szczukę jako wielką chcesz, ogól trochę od głowy, w&nbsp;środku zostaw łuskę, od ogona też trochę ogól; spraw, natknij na rożen mięsny. Ten środek z&nbsp;łuską obwiń chustą, a&nbsp;obwiąż sznurkami, zmaczawszy tę chustę w&nbsp;occie winnym osolonym. Potrząśnij [tj. posyp] też solą głowę i&nbsp;ogon, a&nbsp;przyłóż do wolnego ognia, piecz i&nbsp;obracaj. Miej ocet winny solony w&nbsp;rynce [tj. glinianym rondelku] przy ogniu, który by wrzał, a&nbsp;polewaj nim często chustę, którąś obwinął szczukę. Głowę też wcześnie pozynguj [tj. posmaruj] oliwą albo olejem, albo masłem, a&nbsp;potrząśnij trochę mąką pszenną i&nbsp;drugi raz, i&nbsp;trzeci raz to czyń, to się smażyć będzie. A&nbsp;ogon na ostatku, gdy się rumienić pocznie, pozynguj także, czym chcesz, ale mąką nie potrząsaj. A&nbsp;gdy rozumiesz, że już gorąco, zdejmij z&nbsp;rożna, chustę odwiń. Będziesz miał szczukę smażoną, warzoną i&nbsp;pieczoną.
| źródło = CF, 42 [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/53]
+
| źródło = S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/78 s.&nbsp;67–68]
 
}}
 
}}
 +
{{clear}}
 +
<gallery mode=packed heights=180px>
 +
File:Szczuka całkiem nierozdzielna 1.jpg | {{small|Po pierwsze trzeba zdobyć odpowiednio długiego szczupaka.}}
 +
File:Szczuka całkiem nierozdzielna 4.jpg | {{small|[http://sklep.celtyckiesmaki.pl/ Piotr Klepacz] i&nbsp;Tomasz Welter z&nbsp;przygotowanym do pieczenia / smażenia / gotowania szczupakiem}}
 +
File:Szczuka całkiem nierozdzielna 3.jpg | {{small|Ryby doglądają Piotr Klepacz, Dawid Budzich i&nbsp;prof. Jarosław Dumanowski.}}
 +
</gallery>
  
 +
To była jedyna potrawa rybna wymieniona w&nbsp;księdze XII, ale na szczęście nie jedyna w&nbsp;całym ''Panu Tadeuszu'':
 +
 +
{{ Cytat
 +
| <poem>{{...}} U&nbsp;Moskalów lada jenerał, Mospanie,
 +
To tak świeci się w&nbsp;złocie jak szczupak w&nbsp;szafranie.</poem>
 +
| źródło = A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga IV, wersy 402–403
 +
}}
 +
 +
U Mickiewicza szczupak w&nbsp;szafranie robi wprawdzie tylko za element poetyckiego porównania, ale było to swego czasu jedno z&nbsp;ulubionych dań rybnych polskiej szlachty, a&nbsp;szafran – jedną z&nbsp;ich ulubionych przypraw. Czerniecki opisywał typowo polskie potrawy właśnie jako „szafranne [i] pieprzne”.<ref>S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/20 s.&nbsp;9]</ref> Ale, że szczupak już był, to teraz w&nbsp;szafranowym sosie zróbmy sobie łososia, który – według Czernieckiego – „w&nbsp;naszej Polszcze jest najsubtelniejszego smaku.” Pierwszy przepis drugiego rozdziału ''Compendium'' jest właśnie na „łososia [na] żółto po królewsku”.
  
* Z brunellami (przepis na potrawę z pinellami niemal identyczny)
 
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Weźmij kapłona albo cielęciny, albo gołębi, ochędoż, rozbierz w członki, nakraj cebulę i pietruszki drobno. To wszystko włóż w rynkę i masła dobrego, soli. Warz, a gdy dowiera, włóż brunelli i cukru. Przywarz, przydawszy pieprzu i gałki [muszkatołowej], i trochę octu winnego, a daj na stół.
+
| Weźmij łososia, oczesz [tj. oskrob], zrysuj [tj. wypatrosz], grzbiet wyjmij, dzwona na szpilki włóż. Pietruszki w&nbsp;kostkę i&nbsp;wzdłuż nakraj. Wstaw w&nbsp;kotle, zasoliwszy dobrze. A&nbsp;gdy dowiera [tj. dogotowuje się], zdejmij z&nbsp;ognia. Tę polewkę odlej osobno, co łosoś wrzał, przelej wodą, żebyś sól spłukał. A&nbsp;gdy masz dawać, wlej gąszcz [tj. przecier warzywny], jaki masz, wlej wina, octu winnego trochę, cukru według smaku, pieprzu, szafranu, cynamonu, rożenków wielkich, limonii w&nbsp;talarki. Przywarzaj a&nbsp;kosztuj, a&nbsp;jeżeli trzeba przydać soli, tedy onej polewki, w&nbsp;której wrzał łosoś, przylewaj według smaku.  
| źródło = CF, 21 [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/32]
+
| źródło = S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/57 s.&nbsp;46]
 
}}
 
}}
  
== Danie rybne ==
+
 
{{ Cytat
+
A na trzecie danie rybne weźmy jeszcze jeden przepis Czernieckiego, żeby jakoś wykorzystać tego karpia i&nbsp;pinelle, które już sobie przygotowaliśmy.
| <poem>Owe ryby! łososie suche, dunajeckie,
 
Wyzyny, kawijary weneckie, tureckie,
 
Szczuki główne i szczuki podgłówne, łokietne,
 
Flądry i karpie ćwiki, i karpie szlachetne!</poem>
 
| źródło = XII, 148–151}}
 
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| '''Rybne potrzeby'''<br>
+
| Oczesane ryby zrysuj a&nbsp;na dzwona pokraj; cebule, pietruszki drobno nakraj; włóż w&nbsp;kociołek albo rynkę, zasól według smaku. Wsyp ochędożonych [tj. łuskanych] pinelli, włóż masła albo oliwy, pieprzu, gałki. Warz, a&nbsp;podsadziwszy, daj na stół.
'''Łososie''' świeże i '''suche''', gdańskie i '''dunajeckie''', czeczugi, jesiotry świeże, słone i wędzone, pstrągi, brzany, śliż, kiełbie, lipienie, certy świeże i suche, głowacze, węgorze świeże i suche, rzeczne ryby różne, słone ryby, '''wyzina świeża, wyzina słona, wyzina wędzona''', śledzie, '''kawior wenecki, kawior turecki''', śledzie dunajskie, śledzie wędzone, perki, '''flądry''', platajki, '''szczuki główne, szczuki podgłówne, szczuki łokietne''', szczupaki półmiskowe, obłączki, karpie dunajskie, '''karpie ćwiki''', karpie półmiskowe, okonie, karasie, leszcze, liny, sztokfisz, dorsz, '''pomuchle''', amernice, ostrygi, żółwie, ślimaki, raki.
+
| źródło = S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/62 s.&nbsp;51]
| źródło = CF, 5 [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/16]
 
 
}}
 
}}
  
=== Szczupak w szafranie ===
+
== Dania mięsne ==
{{ Cytat  
+
[[File:Alexander Adriaenssen - Still life with a&nbsp;ham and chicken on silver plates, glasses of wine and beer, a&nbsp;bread roll, a&nbsp;peeled lemon and an earthenware jug on a&nbsp;table draped with a&nbsp;grey cloth.jpg|thumb|left|„''Zresztą zaś mięs wszelakich był wielki dostatek…''”<ref>A. Mickiewcz, ''op. cit.'', księga XI, wers 147</ref><br>{{small|Mal. Alexander Adriaenssen (XVII&nbsp;w.)}}]]
| <poem>{{...}} U Moskalów lada generał, Mospanie,
+
 
To tak świeci się w złocie jak szczupak w szafranie.</poem>
+
Przejdźmy do mięs. Tu musimy w&nbsp;jeszcze większym zakresie polegać na własnej fantazji, bo poeta żadnej potrawy mięsnej w&nbsp;opisie uczty nie wymienił. Wiemy tylko z&nbsp;księgi XI, a&nbsp;więc z&nbsp;opisu przygotowania uczty, że mięs było dużo i&nbsp;różnych.
| źródło = IV, 402–403
+
 
 +
{{ Cytat
 +
| <poem>Inni na rożny sadzą ogromne pieczenie
 +
Wołowe, sarnie, combry dzicze i&nbsp;jelenie;
 +
Ci skubią stosy ptactwa, lecą puchów chmury,
 +
Obnażają się głuszce, cietrzewie i&nbsp;kury. {{...}}
 +
Zresztą zaś mięs wszelakich był wielki dostatek,
 +
Co się zgromadzić dało i&nbsp;z domu, i&nbsp;z jatek,
 +
I z&nbsp;lasów, i&nbsp;z sąsiedztwa, z&nbsp;bliska i&nbsp;z daleka {{...}}</poem>
 +
| źródło = A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XI, wersy 138–149
 
}}
 
}}
 +
 +
Głównie, jak widać, były to mięsa pieczone. Co ciekawe, Czerniecki nie umieścił w&nbsp;swoim ''Compendium'' prawie żadnych instrukcji, jak piec mięso. Pewnie uznał, że nie ma o&nbsp;czym pisać; nabijasz na rożen i&nbsp;opiekasz nad ogniem, żadna filozofia. Dlatego zdecydowana większość jego przepisów jest na mięsa duszone lub gotowane. Ale pod koniec pierwszego rozdziału zamieścił na szczęście dziesięć dodatkowych receptur na kondymenty, czyli sosy, do pieczystego: grzybowy, czosnkowy, musztardowy, jałowcowy, kalafiorowy, kaparowy, limonkowy, sardelowy (''anchois''), ostrygowy… Ale my wybierzemy ten najprostszy, a&nbsp;zarazem chyba najbardziej polski, czyli cebulowy.
 +
 +
[[File:Pieczeń po huzarsku.jpg|thumb|„''Na rożny sadzą ogromne pieczenie wołowe…''”<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XI, wersy 138–139</ref><br>Pieczeń po huzarsku, czyli z cebulowym kondymentem, w wykonaniu pani Moniki Śmigielskiej, autorki bloga [http://www.kuchennykredens.pl/gwozdz-odswietnego-obiadu-wojna-zapomniana-pieczen-huzarska/ „Kuchenny Kredens”,] gdzie można też znaleźć badziej współczesny przepis.]]
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Weźmij szczukę, oczesz, zrysuj, przywarz. Nakraj pietruszki w kostkę i wzdłuż zastaw zasoliwszy, a gdy odwarzysz, odlej w garnek polewkę, w której wrzała. Wlej gąszczu, który rozpuść tym smakiem, co cebula wrzała. Daj szafranu, pieprzu, imbiru, gałki [muszkatołowej], limonii. Jeżeli chcesz, przywarz, a jeżeli trzeba przysolić, wlej tej polewki, w której rybę odwarzyłeś.  
+
| Cebuli surowej usiekaj tak drobno jako mak, zmieszaj z&nbsp;młodym masłem, pieprzem, kładź w&nbsp;nakrawane gorące pieczyste, a&nbsp;daj gorąco.
| źródło = CF, 47 [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/58]
+
| źródło = S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/53 s.&nbsp;42]
 
}}
 
}}
  
* [https://natemat.pl/blogi/dumanowski/12747,szafran-po-polsku Czerniecki / Dumanowski]
+
Ponacinana pieczeń wołowa, w&nbsp;nacięcia której nakłada się farsz cebulowy, to potrawa, która w&nbsp;polskiej kuchni funkcjonuje do dzisiaj. W&nbsp;XIX&nbsp;w. nazwano ją „pieczenią po huzarsku”, bo pasy żółtego nadzienia na rumianej pieczeni przypominały naszym przodkom ozdobny szamerunek na huzarskich mundurach.
* [https://polona.pl/item/kucharz-doskonaly-t-1,OTI4OTM0Mzk/89 Szyttler]
+
 
 +
Z poetyckiego przekazu wiemy też, że na uczcie podano pieczony drób. Co więcej, nie zagospodarowaliśmy jeszcze kawioru, o&nbsp;którym również wiemy, że był. Okazuje się, że pieczony kapłon doskonale się łączy z&nbsp;kawiorem (jeśli wierzyć Czernieckiemu). Oto ostatni, setny, przepis z&nbsp;pierwszego rozdziału jego dzieła:
 +
 
 +
{{ Cytat
 +
| Upiecz kapłona dobrego, a&nbsp;gorącego ponakrawaj. Weźmij kawioru przepłukanego, a&nbsp;masła niesłonego, zmieszaj a&nbsp;nakładaj kapłona gorącego, przydawszy pieprzu, a&nbsp;daj gorąco na stół.
 +
| źródło = S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/48 s.&nbsp;37]
 +
}}
  
 +
Nie będziemy tu rozstrzygać, czy ma to być kawior wenecki czy turecki. Każdy może nałożyć takiego, jaki ma.
  
=== Ryba niekrojona ===
+
A żeby wykorzystać brunelle, czyli suszone śliwki, zrobimy sobie potrawę z&nbsp;mięsa duszonego, dajmy na to, cielęcego. Przepis na „potrawę z&nbsp;brunellami” opisał Czerniecki tymi słowami:
{{ Cytat
 
| <poem>W końcu sekret kucharski: ryba nie krojona,
 
U głowy przysmażona, we środku pieczona,
 
A mająca potrawkę z sosem u ogona.</poem>
 
| źródło = XII, 152–154}}
 
  
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Weźmij szczukę jako wielką chcesz, ogól trochę od głowy, w środku zostaw łuskę, od ogona też trochę ogól; spraw, natknij na rożen mięsny. Ten środek z łuską obwiń chustą, a obwiąż sznurkami, zmaczawszy tę chustę w occie winnym osolonym. Potrząśnij też solą głowę i ogon, a przyłóż do wolnego ognia, piecz i obracaj. Miej ocet winny solony w rynce przy ogniu, któryby wrzał, a polewaj nim często chustę, którąś obwinął szczukę. Głowę też wcześnie pozynguj oliwą albo olejem, albo masłem, a potrząśnij trochę mąką pszenną i drugi raz, i trzeci raz to czyń, to się smażyć będzie. A ogon na ostatku, gdy się rumienić pocznie, pozynguj także, czym chcesz, ale mąką nie potrząsaj. A gdy rozumiesz, że już gorąco, zdejmij z rożna, chustę odwiń. Będziesz miał szczukę smażoną, warzoną i pieczoną.
+
| Weźmij {{...}} cielęciny, {{...}} ochędoż, rozbierz w&nbsp;członki, nakraj cebulę i&nbsp;pietruszki drobno. To wszystko włóż w&nbsp;rynkę i&nbsp;masła dobrego, soli. Warz, a&nbsp;gdy dowiera, włóż brunelli i&nbsp;cukru. Przywarz, przydawszy pieprzu i&nbsp;gałki [muszkatołowej], i&nbsp;trochę octu winnego, a&nbsp;daj na stół.
| źródło = CF, 67–68 [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/78]
+
| źródło = S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/32 s.&nbsp;21]
 
}}
 
}}
  
<gallery>
+
== Wety ==
File:Szczuka całkiem nierozdzielna 1.jpg | Piotr Klepacz [https://tiny.pl/tbtwv]
+
Pora na deser, na który, jak już wiemy, będą arkasy i&nbsp;blemasy. Zacznijmy od arkasu.  
File:Szczuka całkiem nierozdzielna 2.jpg | Tomasz Welter
+
 
File:Szczuka całkiem nierozdzielna 3.jpg | Piotr Klepacz, Dawid Budzich, Jarosław Dumanowski
+
[[File:Arkas.jpg|thumb|upright|left|Arkas cytrynowy w&nbsp;formie piramidy, podany z&nbsp;szafranową gruszką, płatkami migdałowymi i&nbsp;sosem śliwkowo-korzennym, zrobiony przez moją siostrzenicę na warsztatach w&nbsp;Muzeum Pałacu Jana III w&nbsp;Wilanowie]]
File:Szczuka całkiem nierozdzielna 4.jpg | Piotr Klepacz, Tomasz Welter
 
File:Szczuka całkiem nierozdzielna 5.jpg
 
File:Szczuka całkiem nierozdzielna 6.jpg | [https://www.lubraniec.pl/asp/_drukuj.asp?typ=13&sub=170&menu=101&dzialy=101&akcja=artykul&artykul=450]
 
</gallery>
 
  
== Wety ==
 
=== Arkas ===
 
[[File:Arkas.jpg|thumb|Arkas cytrynowy, podany z szafranową gruszką, płatkami migdałowymi i sosem śliwkowo-korzennym, zrobiony przez moją siostrzenicę na warsztatach w Muzeum Pałacu Jana III w Wilanowie]]
 
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Mleka weźmij słodkiego, ile chcesz, wstaw w pięknym naczyniu, włóż cukru, a gdy zwierać będzie, wyciśnij cytrynę albo winnego octu łyżkę wlej. A gdy się zewre, lej w koszyczki na to zgotowane, żeby materia grubsza zostawała, a subtelna wyciekła. A polawszy talerz wódką różaną, wyłóż z koszyczka na talerz, a pocukrowawszy daj. Możesz też szafranu do mleka przydać, jeżeli chcesz.
+
| Mleka weźmij słodkiego, ile chcesz, wstaw w&nbsp;pięknym naczyniu, włóż cukru, a&nbsp;gdy zwierać będzie, wyciśnij cytrynę albo winnego octu łyżkę wlej. A&nbsp;gdy się zewre, lej w&nbsp;koszyczki na to zgotowane, żeby materia grubsza zostawała, a&nbsp;subtelna wyciekła. A&nbsp;polawszy talerz wódką różaną, wyłóż z&nbsp;koszyczka na talerz, a&nbsp;pocukrowawszy daj. Możesz też szafranu do mleka przydać, jeżeli chcesz.
| źródło = CF, 91 [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/102] }}
+
| źródło = S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/102 s.&nbsp;91] }}
 +
 
 +
Czerniecki nie wspomina o&nbsp;tym w&nbsp;przepisie, ale jeśli arkas nie zestali się tak, jak powinien, to można go usztywnić dragantem.
 +
 
 +
Nadal trzymamy się zasady, że na każdą potrawę niepostną przypada jedna postna. Pora zatem na blamas, który byłby zupełnie wegański, gdyby nie dodatek wspomnianego już wcześniej piżma. Tego ostatniego dodaje się po to, żeby aromat nie wywietrzał.
  
=== Blamas ===
 
 
{{ Cytat
 
{{ Cytat
| Polewkę weźmij. Migdałów ochędożonych, które bardzo dobrze utłuczesz w moździerzu i uwiercisz w donicy, i rozpuścisz tą polewką, którą wprzód przeprawisz przez gęstą serwetę, a potem przez worek lać będziesz na misę. Wprzód jednak polewkę zaprawisz według smaku, cytryn świeżych, wina, cynamonu całkiem, goździków, piżma i z tym przywarzywszy, rozpuść migdały.  
+
| Polewkę weźmij. Migdałów ochędożonych, które bardzo dobrze utłuczesz w&nbsp;moździerzu i&nbsp;uwiercisz w&nbsp;donicy, i&nbsp;rozpuścisz tą polewką, którą wprzód przeprawisz przez gęstą serwetę, a&nbsp;potem przez worek lać będziesz na misę. Wprzód jednak polewkę zaprawisz według smaku, cytryn świeżych, wina, cynamonu całkiem, goździków, piżma i&nbsp;z tym przywarzywszy, rozpuść migdały.  
| źródło = CF, 88–89 [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/99] }}
+
| źródło = S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/99 s.&nbsp;88–89] }}
  
=== Piana ===
+
Co ciekawe, Czerniecki podaje też w&nbsp;swojej książce recepturę na blamas postny (i&nbsp;też nie wegański), który robi się na galarecie rybnej.
[[File:Piana na krzaku rozmarynowym.jpg|thumb|[https://www.facebook.com/kuchniastaropolska/photos/a.179545782062573/290733010943849/?type=3] ]]
 
  
{{ Cytat
+
{{clear}}
| Weźmij śmietany gęstej słodkiej tak wiele, jak potrzeba. Przydaj cukru tłuczonego. Rób puszką, której do ciasta używasz, tak długo, aż się piana wezdmie {{...}} Możesz {{...}} na misę krzak rozmarynowy postawić, a na niego pianę lać, który tak postawisz: Chleba rżanego [tj. żytniego] rozkrój bochen na dwoje płasko. Z jednej części ośródkę wybierz, a masłem na to miejsce podlep i przyciśnij do misy, żeby to masło trzymało chleb mocno. A w ten chleb wsadź krzak rozmarynu, a będziesz lał pianę, a obsadziwszy ulipkami [tj. rurkami z kremem] i pocukrowawszy, dasz na misę.
 
| źródło = CF, 90 [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/101] }}
 
  
 
== Arcyserwis ==
 
== Arcyserwis ==
[[File:Serwis.jpg|thumb|Serwis z porcelany miśnieńskiej (ok. 1760), Muzeum Sztuki przy Szkole Wzornictwa w Providence]]
+
Znacznie więcej uwagi niż samym potrawom poświęcił Mickiewicz ozdobie stołu, a&nbsp;konkretnie – wielkiemu porcelanowemu serwisowi.
[[File:Kazimierz Mrówczyński, Soplicowo - Arcyserwis.jpg|thumb|Soplicowski arcyserwis według Kazimierza Mrówczyńskiego (1898)]]
+
 
 +
[[File:Ewolucja serwisu.jpg|left|thumb|upright=1.5|Ewolucja serwisu stołowego w&nbsp;skrócie: od 1763 do 2020&nbsp;r.]]
  
 
{{ Cytat  
 
{{ Cytat  
| <poem>Tymczasem goście, potraw czekający w sali,
+
| <poem>Tymczasem goście, potraw czekający w&nbsp;sali,
 
Z zadziwieniem na wielki serwis poglądali,
 
Z zadziwieniem na wielki serwis poglądali,
 
Którego równie drogi kruszec jak robota.
 
Którego równie drogi kruszec jak robota.
Jest podanie, że książę Radziwiłł-Sierota
+
</poem>
Kazał ten sprzęt na urząd w Wenecyi zrobić
+
| źródło = A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 25–27}}
I wedle własnych planów po polsku ozdobić.
+
 
Serwis, potem zabrany czasu wojny szwedzkiej,
+
Co to takiego, ów serwis? Wyobraźcie sobie trzymacz do solniczki i&nbsp;pieprzniczki. Czasem można spotkać takie bardziej rozbudowane, z&nbsp;ampułkami na ocet i&nbsp;oliwę, czy uchwytem na serwetki. A&nbsp;teraz wyobraźcie sobie taki zestaw, ale rozbudowany do monstrualnych rozmiarów, tak że zajmuje pół stołu, a&nbsp;do tego bogato zdobiony. Coś takiego właśnie nazywano serwisem, albo z&nbsp;francuska „''surtout de table''” (wym.: ''sjur-tudy tabl'', dosłownie: „na całym stole”).
Przeszedł, nie wiedzieć jaką drogą, w dom szlachecki.
+
 
 +
Ten serwis, który Wojski na specjalną okazję wydobył z&nbsp;soplicowskiego lamusa, był olbrzymi nawet jak na barokowe standardy. Na tafli wielkości „karetnego koła”<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wers 34</ref> stało co najmniej trzydzieści „niewielkich z&nbsp;porcelany wydętych” figurek „w polskich strojach”.<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 42–43</ref> Figurki te przedstawiały scenę z&nbsp;życia polskich sejmików – kampanię wyborczą, liczenie głosów, nieskuteczne weto, radość zwycięzcy i&nbsp;rozpacz żony przegranego. Nie będę się tu wdawał w&nbsp;szczegóły; kto chce, niech przeczyta opis Hreczechy, który pan Podkomorzy skwitował słowami: „prawda, że sejmik ciekawy, ale my głodni, każ Wać przynosić potrawy.”<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 122–123</ref>
 +
 
 +
[[File:Kazimierz Mrówczyński, Soplicowo - Arcyserwis.jpg|thumb|<poem>„<i>Tymczasem goście, potraw czekający w&nbsp;sali,
 +
Z zadziwieniem na wielki serwis poglądali, {{...}}
 
Dziś ze skarbca dobyty zajął środek stoła
 
Dziś ze skarbca dobyty zajął środek stoła
Ogromnym kręgiem na kształt karetnego koła.
+
Ogromnym kręgiem na kształt karetnego koła.</i>”<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 25–26, 33–34</ref>
Serwis ten był nalany ode dna po brzegi
+
{{small|Ryt. Kazimierz Mrówczyński (1898)}}</poem>]]
'''Piankami i cukrami''' białemi jak śniegi:
+
 
Udawał przewybornie krajobraz zimowy;
+
Zamiast tego, skupmy się na tym, co w&nbsp;tym „arcyserwisie”<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, argument</ref> było z&nbsp;produktów spożywczych, choć oczywiście były one bardziej do ozdoby niż do jedzenia – coś, jak współczesne dekoracje tortów z&nbsp;cukrowego fondantu (np. takie cuda, [https://www.facebook.com/pg/pinarosacakes/photos jak moja siostra robi]). Uwaga, teraz będzie dłuższy kawałek trzynastozgłoskowca, ale myślę, że warto przeczytać do końca.
W środku czerniał ogromny bór '''konfiturowy''':
+
 
Stronami domy, niby wioski i zaścianki,
+
[[File:Serwis.jpg|thumb|<poem>„<i>Na krawędziach naczynia stoją dla ozdoby
Okryte zamiast śronu '''cukrowemi pianki''' {{...}}</poem>
+
Niewielkie z&nbsp;porcelany wydęte osoby…</i>”<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 41–42</ref>
| źródło = XII, 25–40}}
+
Serwis z&nbsp;porcelany miśnieńskiej (ok. 1760), Muzeum Sztuki przy Szkole Wzornictwa w&nbsp;Providence.</poem>]]
  
 
{{ Cytat  
 
{{ Cytat  
| <poem>Ale tymczasem wielki serwis barwę zmienił
+
| <poem>Serwis ten był nalany ode dna po brzegi
 +
Piankami i&nbsp;cukrami białymi jak śniegi:
 +
Udawał przewybornie krajobraz zimowy;
 +
W środku czerniał ogromny bór konfiturowy:
 +
Stronami domy, niby wioski i&nbsp;zaścianki,
 +
Okryte zamiast szronu cukrowymi pianki {{...}}
 +
Ale tymczasem wielki serwis barwę zmienił
 
I odarty ze śniegu już się zazielenił,
 
I odarty ze śniegu już się zazielenił,
 
Bo lekka, ciepłem letnim powoli rozgrzana,
 
Bo lekka, ciepłem letnim powoli rozgrzana,
Roztopiła się '''lodu cukrowego piana'''
+
Roztopiła się lodu cukrowego piana
 
I dno odkryła, dotąd zatajone oku;
 
I dno odkryła, dotąd zatajone oku;
 
Więc krajobraz przedstawił nową porę roku,
 
Więc krajobraz przedstawił nową porę roku,
 
Zabłysnąwszy zieloną, różnofarbną wiosną.
 
Zabłysnąwszy zieloną, różnofarbną wiosną.
 
Wychodzą różne zboża, jak na drożdżach rosną,
 
Wychodzą różne zboża, jak na drożdżach rosną,
Pszenicy '''szafranowej''' buja kłos złocisty,
+
Pszenicy szafranowej buja kłos złocisty,
Żyto ubrane w srebra malarskiego listy
+
Żyto ubrane w&nbsp;srebra malarskiego listy
I gryka wyrabiana sztucznie z '''czekolady''',
+
I gryka wyrabiana sztucznie z&nbsp;czekolady,
I kwitnące '''gruszkami i jabłkami''' sady.
+
I kwitnące gruszkami i&nbsp;jabłkami sady.
 
Ledwie mają czas goście darów lata użyć.
 
Ledwie mają czas goście darów lata użyć.
 
Darmo proszą Wojskiego, żeby je przedłużyć:
 
Darmo proszą Wojskiego, żeby je przedłużyć:
 
Już serwis, jak planeta koniecznym obrotem,
 
Już serwis, jak planeta koniecznym obrotem,
 
Zmienia porę, już zboża malowane złotem,
 
Zmienia porę, już zboża malowane złotem,
Nabrawszy ciepła w izbie powoli topnieją,
+
Nabrawszy ciepła w&nbsp;izbie powoli topnieją,
 
Już trawy pożółkniały, liścia czerwienieją,
 
Już trawy pożółkniały, liścia czerwienieją,
 
Sypią się, rzekłbyś, iż wiatr jesienny powiewa;
 
Sypią się, rzekłbyś, iż wiatr jesienny powiewa;
Na koniec owe chwilę przedtem strojne drzewa -
+
Na koniec owe chwilę przedtem strojne drzewa
Teraz, jakby odarte od wichrów i szronu,
+
Teraz, jakby odarte od wichrów i&nbsp;szronu,
Stoją nagie; były to '''laski cynamonu'''
+
Stoją nagie; były to laski cynamonu
Lub udające sosnę '''gałązki wawrzynu''',
+
Lub udające sosnę gałązki wawrzynu,
Odziane zamiast kolców ziarenkami '''kminu'''.
+
Odziane zamiast kolców ziarenkami kminu.
 
Goście pijący wino zaczęli gałązki,
 
Goście pijący wino zaczęli gałązki,
Pnie i korzenie zrywać i gryźć dla zakąski.</poem>
+
Pnie i&nbsp;korzenie zrywać i&nbsp;gryźć dla zakąski.</poem>
| źródło = XII, 159–184}}
+
| źródło = A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 35–40, 159–184}}
=== Lody ===
+
 
{{ Cytat
+
[[File:Piana na krzaku rozmarynowym.jpg|thumb|left|<poem>„<i>Lekka, ciepłem letnim powoli rozgrzana,
| <poem>Ale goście tymczasem skończyli jeść lody
+
Roztopiła się lodu cukrowego piana…</i>”<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 159–162</ref>
I z zamku na dziedziniec wyszli dla ochłody.</poem>
+
Krzak rozmarynowy oblany pianą (która zdążyła już częściowo spłynąć) i&nbsp;obłożony ulipkami – [https://www.facebook.com/kuchniastaropolska/photos/a.179545782062573/290733010943849/?type=3&theater dzieło pani Marty Stelmach na konkurs „Smaki Lubelszczyzny”] (2013).</poem>]]
| źródło = XII, 488–489}}
+
 
 +
Krajobraz zimowy zrobiony z&nbsp;„piany”, czyli bitej śmietany na słodko, to jeszcze jeden koncept na barokową iluzję kulinarną wzięty z&nbsp;''Compendium'' Czernieckiego. W&nbsp;wersji oryginalnej lało się ją na krzak rozmarynu, który z&nbsp;kolei obkładało się ulipkami, czyli krótkimi rurkami z&nbsp;kremem. Razem miało to udawać choinkę przykrytą czapą śniegu i&nbsp;leżące wokół niej szyszki. A&nbsp;robiło się to tak:
 +
 
 +
{{ Cytat
 +
| Weźmij śmietany gęstej słodkiej tak wiele, jak potrzeba. Przydaj cukru tłuczonego. Rób puszką, której do ciasta używasz  [tj. ubijaj w&nbsp;metalowym naczyniu], tak długo, aż się piana wezdmie {{...}} Możesz {{...}} na misę krzak rozmarynowy postawić, a&nbsp;na niego pianę lać, który tak postawisz: chleba rżanego [tj. żytniego] rozkrój bochen na dwoje płasko. Z&nbsp;jednej części ośródkę wybierz, a&nbsp;masłem na to miejsce podlep i&nbsp;przyciśnij do misy, żeby to masło trzymało chleb mocno. A&nbsp;w&nbsp;ten chleb wsadź krzak rozmarynu, a&nbsp;będziesz lał pianę, a&nbsp;obsadziwszy ulipkami i&nbsp;pocukrowawszy, dasz na misę.
 +
| źródło = S. Czerniecki, ''op. cit.'', [https://polona.pl/item/compendium-fercvlorvm-albo-zebranie-potraw,MzQ5MDIzMw/101 s.&nbsp;90] }}
 +
{{clear}}
 +
[[File:Lody szafranowe.jpg|thumb|<poem>„<i>Ale goście tymczasem skończyli jeść lody
 +
I z&nbsp;zamku na dziedziniec wyszli dla ochłody.</i>”<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 488–489</ref>
 +
Lody szafranowe Bogdana Gałązki z&nbsp;restauracji Gothic w&nbsp;Malborku.</poem>]]
 +
 
 +
Ta piana z&nbsp;czasem spływała z&nbsp;krzaka, co dawało efekt odwilży: po zimie przychodzą wiosna i&nbsp;lato. Odsłoniły się las zrobiony z&nbsp;konfitur, gryka z&nbsp;czekolady, jabłonie i&nbsp;grusze – nie wiem, może z&nbsp;jakiegoś jabłkowo-gruszkowego musu? I&nbsp;szafranowa pszenica, co chyba nie oznacza gołych pręcików krokusa uprawnego, ale jakąś masę zabarwioną na żółto szafranem. A&nbsp;jeżeli chwilę potem „zboża malowane złotem, nabrawszy ciepła w&nbsp;izbie powoli topnieją”,<ref>A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 174–175</ref> to chyba nie mogło to być nic innego niż lody szafranowe. To byłaby iście barokowa przewrotność: śnieg  zrobiony z&nbsp;letniej piany, a&nbsp;letnie zboże – z&nbsp;lodów. Przepisu na lody Czerniecki nie podaje. Ale wiem, że pyszne lody szafranowe, z&nbsp;dodatkiem korzenia orchidei, który nadaje im niesamowitą krówkową konsystencję, można dostać [https://gothic.com.pl/ w&nbsp;restauracji Gothic] na dawnym zamku wielkiego mistrza krzyżackiego; dla samych tych lodów warto wybrać się do Malborka.
 +
 
 +
Na koniec zostały już tylko laski cynamonu i&nbsp;gałązki laurowe, oblepione (nie bardzo wiadomo jak) ziarenkami kminu. I&nbsp;nie jestem pewien, czy takie gałązki nadawałyby się jako zakąska. Prędzej można wyobrazić sobie jakieś kminowe, czy kminkowe, paluszki.
 +
 
 +
Tak czy siak, jedno jest ważne: żeby z&nbsp;całą tą sztuką kulinarnej iluzji trafić na publiczność, która ów kunszt będzie w&nbsp;stanie docenić. Wojskiemu, niestety, chyba nie do końca się to udało.
  
[https://biokurier.pl/relaks/bogdan-galazka-zycie-sztuka-wyborow/ Lody szafranowe]
+
{{ Cytat
 +
| <poem>Goście ani pytali nazwiska potrawy,
 +
Ani ich zastanowił ów sekret ciekawy,
 +
Wszystko prędko z&nbsp;żołnierskim jedli apetytem,
 +
Kieliszki napełniając węgrzynem obfitym.</poem>
 +
| źródło = A. Mickiewicz, ''op. cit.'', księga XII, wersy 155–158}}
  
 
== Pełne ''menu'' ==
 
== Pełne ''menu'' ==
[[File:Menu uczty staropolskiej PL.jpg|center|class=full-page|Karta dań ostatniej uczty staropolskiej]]
+
{| style="margin: auto; width: 80%;"
 +
|-
 +
[[File:{{#setmainimage:Menu uczty staropolskiej PL.jpg}}|class=full-page|Karta dań ostatniej uczty staropolskiej]]
 +
|}
 +
<!--
 +
== Przepisy uwspółcześnione ==
 +
=== Łosoś w&nbsp;szafranie ===
 +
{{ Cytat
 +
| Receptura dla 4 osób
 +
* 80 dag filetu z&nbsp;łososia lub 4 dzwonka
 +
* 2 pietruszki (korzeń)
 +
* 100 ml białego wytrawnego wina
 +
* 1 łyżka białego octu winnego
 +
* 1 łyżka miodu
 +
* kilka rodzynek
 +
* 1 limonka
 +
* szczypta szafranu
 +
* szczypta cynamonu
 +
* pieprz biały
 +
* sól
 +
* na sos: 4 cebule.
 +
 
 +
Jedną pietruszkę kroimy w&nbsp;kostkę, a&nbsp;drugą w&nbsp;słupki. Łososia i&nbsp;pietruszkę solimy oraz gotujemy w&nbsp;parze wodnej przez około 10 minut. Pomoże nam w&nbsp;tym specjalna wanienka do gotowania ryb z&nbsp;dziurkowanym wkładem. Przygotowujemy gąszcz cebulowy: cebulę rozdrabniamy, gotujemy, a&nbsp;następnie przecieramy przez sito. Ugotowanego łososia i&nbsp;pietruszkę wkładamy do naczynia żaroodpornego, zalewamy gąszczem, winem i&nbsp;dodajemy octu winnego, miodu, szafranu, cynamonu, rodzynek oraz pokrojoną w&nbsp;talarki limonkę. {{...}} Aby uzyskać ładny, złocisty i&nbsp;jednolity kolor, przed dodaniem szafranu do potrawy należy go najpierw namoczyć w&nbsp;niewielkiej ilości wody (np. w&nbsp;kieliszku) i&nbsp;dodać do potrawy tak powstały złocisty płyn. Gotowe danie dekorujemy plastrami limonki i&nbsp;podajemy na stół w&nbsp;naczyniu żaroodpornym. Jako dodatki polecamy ryż biały lub brązowy i&nbsp;mizerię z&nbsp;koperkiem.
 +
| źródło =  {{Cyt
 +
| nazwisko = Dumanowski
 +
| imię    = Jarosław
 +
| nazwisko2= Pawlas
 +
| imię2    = Andrzej
 +
| nazwisko3= Poznański
 +
| imię3    = Jerzy
 +
| tytuł    = Sekrety kuchmistrzowskie Stanisława Czernieckiego: Przepisy z&nbsp;najstarszej polskiej książki kucharskiej z&nbsp;1682 roku
 +
| wydawca  = Muzeum Pałac Jana III w&nbsp;Wilanowie
 +
| miejsce  = Warszawa
 +
| rok      = 2012
 +
}} }}
 +
 
 +
=== Pieczeń po huzarsku ===
 +
{{ Cytat |
 +
* 1 kg wołowiny
 +
* 250 ml wywaru {{...}}
 +
* sok z&nbsp;cytryny
 +
* 1 cebula
 +
* 1 łyżka mąki
 +
* 3–4 łyżki masła
 +
 
 +
Farsz:
 +
* 3 cebule
 +
* 40 g startego chleba razowego
 +
* 1 żółtko
 +
* 3 łyżki msała
 +
* sól, pieprz
 +
 
 +
Kawałek mięsa, tworzący zwartą bryłę, bijemy tłuczkiem i&nbsp;nacieramy sokiem z&nbsp;cytryny. Odstawiamy na 3 godziny do lodówki. W&nbsp;brytfannie podgrzewamy masło, mięso lekko oprószamy mąką i&nbsp;obsmażamy za wszystkich stron aż do zrumienienia. Wlewamy do brytfanny pół szklanki wywaru i&nbsp;dusimy mięso pod przykryciem około 50 minut, co jakiś czas przewracając. Gdy mięso zrobi się miękkie, wyjmujemy je na deseczkę i&nbsp;gdy przestygnie, ostrym nożem nacinamy głęboko cienkie plastry, tak by spód mięsa dobrze się trzymał. Przygotowujemy farsz: posiekaną cebulę szklimy na maśle, dodajemy starty chleb razowy, mieszamy i&nbsp;studzimy. Dodajemy żółtko, doprawiamy do smaku solą i&nbsp;pieprzem, i&nbsp;wyrabiamy na jednolita masę. Farsz nakładamy delikatnie w&nbsp;co drugie nacięcie i&nbsp;spinamy szpilkami do zrazów lub wykałaczkami, nadajemy pieczeni jej pierwotny kształt. Do sosu w&nbsp;brytfannie dodajemy pokrojoną w&nbsp;plasterki cebulę i&nbsp;odrobinę mąki. Zagotowujemy. Wkładamy pieczeń, dolewamy resztę wywaru, i&nbsp;dopiekamy 15–20 minut w&nbsp;piekarniku rozgrzanym do 200°C. Pieczeń przekładamy na półmisek, sos przecieramy przez sito i&nbsp;polewamy mięso. Dwa połączone plastry z&nbsp;farszem w&nbsp;środku stanowią jedną porcję.
 +
| źródło = {{Cyt
 +
| nazwisko = Kuroń
 +
| imię    = Maciej
 +
| tytuł    = Kuchnia polska: Kuchnia Rzeczypospolitej wielu narodów
 +
| wydawca  = Czarna owca
 +
| miejsce  = Warszawa
 +
| rok      = 2004
 +
| strony  = 395
 +
}} }}
 +
-->
  
 
{{Przypisy}}
 
{{Przypisy}}
Linia 337: Linia 506:
 
  | miejsce  = Warszawa
 
  | miejsce  = Warszawa
 
  | data    = 2012
 
  | data    = 2012
 +
}}
 +
** {{Cyt
 +
| nazwisko = Czerniecki
 +
| imię    = Stanisław
 +
| tytuł    = Compendium ferculorum albo Zebranie potraw
 +
  | nazwisko r      = Dumanowski
 +
  | imię r          = Jarosław
 +
  | nazwisko2 r    = Dumanowska
 +
  | imię2 r        = Katarzyna
 +
  | rozdział        = Słownik
 +
| rok      = 2012
 +
| strony  = 182–206
 +
}}
 +
* {{Cyt
 +
| nazwisko = Dumanowski
 +
| imię    = Jarosław
 +
| tytuł    = Tatarskie ziele w&nbsp;cukrze, czyli Staropolskie słodycze
 +
| wydawca  = Muzeum Pałacu Króla Jana III w&nbsp;Wilanowie
 +
| miejsce  = Warszawa
 +
| rok      = 2013
 
  }}
 
  }}
 
* {{Cyt  
 
* {{Cyt  
Linia 347: Linia 536:
 
  }}
 
  }}
 
* {{Cyt  
 
* {{Cyt  
  | tytuł    = Pamiętnik Literacki: czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej
+
  | tytuł    = Pamiętnik Literacki: czasopismo kwartalne poświęcone historii i&nbsp;krytyce literatury polskiej
 
   | nazwisko r      = Marinelli
 
   | nazwisko r      = Marinelli
 
   | imię r          = Luigi
 
   | imię r          = Luigi
   | rozdział        = O „zagadce” Najświętszej Panny Kwietnej: przyczynek do Mickiewiczowskiej „mariologii”
+
   | rozdział        = O&nbsp;„zagadce” Najświętszej Panny Kwietnej: przyczynek do Mickiewiczowskiej „mariologii”
 
   | adres rozdziału = http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r2000-t91-n3/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r2000-t91-n3-s201-208/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r2000-t91-n3-s201-208.pdf
 
   | adres rozdziału = http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r2000-t91-n3/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r2000-t91-n3-s201-208/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r2000-t91-n3-s201-208.pdf
 
  | wydawca  =  Instytut Badań Literackich PAN
 
  | wydawca  =  Instytut Badań Literackich PAN
Linia 359: Linia 548:
 
  }}
 
  }}
  
{{Nawigacja|poprz=Z wizytą w Soplicowie: W kuchni Wojskiego}}
+
{{Nawigacja|poprz=Z wizytą w&nbsp;Soplicowie: W&nbsp;kuchni Wojskiego|nast=Ani z papryki, ani ze Szczecina: Suplement}}
 
{{Komentarze}}
 
{{Komentarze}}
  
[[Kategoria: ]]
+
[[Kategoria: Napoleon I]]
 +
[[Kategoria: Stanisław Czerniecki]]
 +
[[Kategoria: Jan Henryk Dąbrowski]]
 +
[[Kategoria: Adam Mickiewicz]]
 +
[[Kategoria: Najśw. Maryja Panna]]
 +
[[Kategoria: Arkas]]
 +
[[Kategoria: Barszcz]]
 +
[[Kategoria: Bita śmietana]]
 +
[[Kategoria: Blamas]]
 +
[[Kategoria: Cielęcina]]
 +
[[Kategoria: Czekolada]]
 +
[[Kategoria: Dorsz]]
 +
[[Kategoria: Figatelle]]
 +
[[Kategoria: Kapłon we flaszy]]
 +
[[Kategoria: Rosół]]
 +
[[Kategoria: Karp]]
 +
[[Kategoria: Kawior]]
 +
[[Kategoria: Kontuza]]
 +
[[Kategoria: Lody szafranowe]]
 +
[[Kategoria: Łosoś]]
 +
[[Kategoria: Orzeszki piniowe]]
 +
[[Kategoria: Pieczeń po huzarsku]]
 +
[[Kategoria: Pieprz kubeba]]
 +
[[Kategoria: Rozmaryn]]
 +
[[Kategoria: Rurka z kremem]]
 +
[[Kategoria: Szafran]]
 +
[[Kategoria: Szczupak niekrojony, na troje gotowany]]
 +
[[Kategoria: Śledź]]
 +
[[Kategoria: Śliwki suszone]]
 +
[[Kategoria: Żur]]
 +
[[Kategoria: Nowożytność]]
 +
[[Kategoria: XIX wiek]]
 +
[[Kategoria: Przepisy]]
 +
[[Kategoria: Wino]]
 +
[[Kategoria: Pszenica]]
 +
[[Kategoria: Żyto]]
  
<!--
+
[[en:Epic Cooking: The Last Old Polish Feast]]
[[en:Epic Cooking: In the Tribune's Kitchen]]
 
-->
 

Aktualna wersja na dzień 19:46, 1 paź 2023

Na koniec z trzaskiem sali drzwi nawściąż otwarto.
Wchodzi pan Wojski w czapce i z głową zadartą,
Nie wita się i miejsca za stołem nie bierze,
Bo Wojski występuje w nowym charakterze,
Marszałka dworu. Laskę ma na znak urzędu,
I tą laską z kolei, jako mistrz obrzędu,
Wskazuje wszystkim miejsca i gości usadza.

Adam Mickiewicz: Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie: Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem, Lwów-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1921, księga XII, wersy 1⁠–⁠7

Tymi słowami rozpoczyna się ostatnia, XII księga Pana Tadeusza, nad powstaniem której musiały czuwać aż trzy muzy: Kaliope (ta od poezji epickiej), Talia (odpowiedzialna za elementy humorystyczne) oraz, niewymieniana wśród klasycznej dziewiątki, Gastronomia. Inspirację do tej księgi, jak już ustaliliśmy wczoraj, zaczerpnął Mickiewicz z dwóch dawnych książek kucharskich, przy czym z jednej (Kucharza doskonałego Wojciecha Wielądki) wziął tylko tytuł, a z drugiej (Compendium ferculorum Stanisława Czernieckiego) – całą resztę.

Księga XII jest niemal w całości poświęcona fikcyjnej wprawdzie, ale ważnej, bo ostatniej prawdziwie staropolskiej uczcie, która odbywa się w opuszczonym zamku Horeszków, półtora kilometra od Soplicowa. Wojski Hreczecha, istny człowiek renesansu, który jeszcze w poprzedniej księdze, aż do godziny 16, robił za kuchmistrza, teraz zastąpił packę na muchy laską marszałkowską i jest już mistrzem ceremonii. To on wita i usadza biesiadników, on też decyduje o tym, co, w jakiej kolejności i na czym zostanie podane.

Okazji do uczty jest aż trzy. Pierwsza to święto kościelne, „uroczysty dzień Najświętszej Panny Kwietnej”.[1] Wśród mickiewiczologów nie ma zupełnej zgody co od identyfikacji tego święta. Jedni twierdzą, że takiej uroczystości jak Matki Bożej Kwietnej nie ma, więc musi chodzić o Matki Bożej Zielnej, czyli święto Wniebowzięcia, obchodzone 15 sierpnia. Argumenty padają różne, od historycznych (Napoleon w rzeczywistości wkroczył na Litwę dopiero 24 czerwca 1812 r.) po klimatyczno-botaniczne (wiosna 1812 r. przyszła na Litwie późno i w marcu nie kwitły jeszcze kwiaty). Ale przecież poeta w księdze XI bardzo wyraźnie mówi, że była to jednak wiosna, a nie lato; poza tym święto Matki Bożej Kwietnej jednak istnieje, bo to dawna ludowa nazwa uroczystości Zwiastowania, obchodzonej 25 marca. Tego dnia matka Jezusa zachodzi w ciążę, a wojska francuskie (według Mickiewicza) zachodzą na terytorium Rosji; to pierwsze daje nadzieję na zbawienie ludzkości od grzechu, to drugie – na wskrzeszenie Polski z zaborów. Nadzieję, jak wiemy, złudną, ale o sromotnej klęsce Wielkiej Armii Napoleona (której Tadeusz i Hrabia najprawdopodobniej nie przeżyją) z poematu się nie dowiemy. Nastrój pozostaje do końca podniosły, radosny i pełen ufności w przyszłość.

Druga okazja to potrójne zaręczyny: Tadeusza z Zosią, Rejenta z Telimeną oraz Asesora z Teklą Hreczeszanką, „nie nadto młodą, już pono półwieczną”[2] córką mistrza dzisiejszej ceremonii. Trzecia wreszcie – to obecność w Soplicowie służących w armii francuskiej polskich żołnierzy, których – z gen. Dąbrowskim na czele – Sędzia uczcił, zapraszając ich na obiad. Zgodnie z życzeniem Dąbrowskiego, ma to być „obiad polski”, czyli zgodny z tym, jak Mickiewicz (a za nim Wojski) wyobrażał sobie kuchnię staropolską.

Spróbujmy więc – tak jak to już kiedyś zrobiliśmy ze zwykłą, codzienną soplicowską kolacją – odtworzyć, przynajmniej w drobnej części, jadłospis tej uczty. Jak to zrobimy? Zobaczymy, jakie potrawy lub składniki są wymienione w poemacie, a następnie poszukamy ich w Compendium ferculorum, żeby zobaczyć, jak się je przyrządzało.

Co oni tam jedli?

Opisując biesiadę, która miała być „ostatnią ucztą staropolską”,[3] Mickiewicz pragnął w czytelniku wzbudzić poczucie straty: tej staropolskiej kuchni już nie ma, tych potraw nikt już nie zna, nikt nie pamięta ich smaku, nawet ich nazwy brzmią nieznajomo. Jak to uczynić? To proste: wziąć książkę kucharską sprzed stu kilkudziesięciu lat i wypisać z niej najdziwniejsze nazwy potraw i produktów.

Kto zrozumie, nie znane już za naszych czasów,
Te półmiski kontuzów, arkasów, blemasów,
Z ingredyjencyjami pomuchl, figatelów,
Cybetów, piżm, dragantów, pinelów, brunelów […]

— A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 144–147

Jest to pamiątka tylko owych biesiad sławnych,
Które dawano w domach panów starodawnych…
[4]
Mal. Aleksander Orłowski (1. poł. XIX w.)

Nie wiecie, co to za smakołyki? Nie szkodzi, Mickiewicz zakładał, że czytelnikom w jego czasach te nazwy też nic nie powiedzą; zresztą i jemu samemu chyba niewiele mówiły. W efekcie powstała dość przypadkowa lista słów, która raczej nie układa się od razu w jakieś sensowne menu. Za chwilę je sobie po kolei rozszyfrujemy, ale najpierw zobaczmy, skąd poeta je wziął.

Zasadnicza treść Compendium ferculorum czyli Zebrania potraw Stanisława Czernieckiego, którą Mickiewisz czytywał sobie, gdy tęsknił za polskim jedzeniem, ma starannie przemyślaną strukturę. Dzieli się ona na trzy rozdziały, każdy po sto przepisów (mniej więcej, bo autor trochę oszukuje z numeracją) na – odpowiednio – potrawy mięsne, rybne oraz mleczne i inne. Na końcu każdego rozdziału autor dorzucił jeszcze po dziesięć przepisów dodatkowych oraz po jednym „sekrecie kuchmistrzowskim”.

Owe trzy sekrety to receptury wymagające najwyższego kunsztu kulinarnego, dostępne najbardziej wtajemniczonym kuchmistrzom. Czerniecki dzieli się nimi z czytelnikiem niejako w prezencie. Pierwszy z tych sekretów to przepis na kapłona we flaszy. Polegał on na tym, żeby kapłona, czyli wykastrowanego, tuczonego koguta, obrać ostrożnie ze skóry, wepchać tę skórę do butelki, napełnić mieszanką mleka i jajek, zaszyć, a butelkę zakorkować i zanurzyć we wrzącej wodzie. Mieszanka pod wpływem ciepła pęczniała, napełniając i usztywniając skórę, co miało sprawić wrażenie, że cały kapłon zmieścił się we flaszce. Mięso podawano osobno, ale nie o mięso tu chodziło, lecz o iluzję, zaskoczenie i sprawienie, że gość „nie będzie bez podziwienia wielkiego”.[5] Tego akurat sekretu Mickiewicz w poemacie nie wykorzystał, ale do dwóch pozostałych jeszcze wrócimy.

Poeta, szukając pomysłów na opis uczty, wziął po trochę z każdego rozdziału, ale najbardziej dziwaczne nazwy składników i dań znalazł w tym ostatnim, który Czerniecki podsumował następującymi słowami (pogrubienie moje):

[…] W trzecim rozdziale […] włożyłem też galarety, kontuze, blamasie, arkas, obarzanki migdałowe, makarony […]
Stanisław Czerniecki: Compendium ferculorum albo Zebranie potraw, Kraków: w drukarni Jerzego i Mikołaja Schedlów, 1682, s. 92

No to wers 145 już mamy cały załatwiony. A kolejne dwa skąd się wzięły? Wydaje się, że nie z żadnego z trzech rozdziałów, ale z listy składników, które zdaniem Czernieckiego należało mieć przygotowane, jeśli ktoś zabierał się za przygotowanie porządnej uczty. Ów „memoriał generalny, czyli ogólną pamięć przygotowania na bankiet” umieścił Czerniecki na początku książki i spisał w nim kolejno różne rodzaje mięs, nabiału, kasz, owoców, warzyw, przypraw, przetworów, ryb i cukrów, a także wszelkie sprzęty kuchenne i stołowe oraz stanowiska pracy (w tym np. zamiataczy wyposażonych w miotły, łopaty i taczki, bo dużo jedzenia oznaczało przecież dużo resztek). Pośród korzeni, czyli przypraw, znalazły się takie:

[…] Szafran, cukier faryna [tj. puder], pieprz, imbir, cynamon, goździki, kwiat muszkatowy, gałki muszkatowe, kmin, migdały, ryż, rożenki [tj. rodzynki] wielkie, cybety, rożenki drobne, pistacje, pinole, dachtele [tj. daktyle], bronelle, figi, kasztany, kapary, […] amidam [tj. skrobia], dragant, tornosol [tj. płatki materiału do barwienia potraw*], piżmo […]
— S. Czerniecki, op. cit., s. 4
* Według Jędrzeja Kitowicza „tarnosolis płatki, których po dziś dzień kucharze do farbowania galaret i cukiernicy do farbowania cukrów używają, […] są to zdziery starych koszul i pluder, które gaciami zowią, płóciennych”.[6]

Nie wiadomo więc, czy Mickiewicz w ogóle znał znaczenie tych słów, bo trudno je tu wyczytać z kontekstu. Ale ich znaczenie to właśnie to, co nas najbardziej tu interesuje, bo bez tego nie zdołamy ułożyć naszego menu. A zatem po kolei:

Dalej inne potrawy, a któż je wypowie![7]
Fragment „memoriału generalnego przygotowania na bankiet” z Compendium ferculorum
Kontuza
Mdła papka dla chorych, zrobiona z rozgotowanego kurczaka, utłuczonego w moździerzu (stąd nazwa; w końcu kontuzja polega często na stłuczeniu), przetartego przez sito i rozrzedzonego rosołem. Żadnych przypraw poza pietruszką. Trudno to sobie wyobrazić na wystawnej uczcie, ani że coś o takiej konsystencji podano by na półmisku.
Arkas
Coś pomiędzy serkiem a galaretką. Gotujące się, mocno posłodzone, mleko zakwaszało się sokiem z cytryny, żeby się ścięło. Wrócimy do tego jeszcze, gdy dojdziemy do deserów.
Blemas, blamas
Deser podobny do arkasu, tylko postny, bo zrobiony z mleka migdałowego. Słowo pochodzi z francuskiego „blanc manger”, czyli „białe jedzenie”, co wydaje się dość adekwatnym określeniem.
Ingrediencje
Jakiekolwiek składniki.
Pomuchla, pomuchel
To po prostu dawna nazwa dorsza, zachowana do dziś w języku kaszubskim. Do ryb też jeszcze powrócimy.
Figatele, figatelle
To z kolei dawna nazwa klopsików, czyli kulek z siekanego mięsa (choć po włosku „figatelli ” to korsykańskie suszone kiełbasy wieprzowe). Mogły być gotowane, smażone lub pieczone, często zaprawiane na słodko, z rodzynkami. Podawano je jako dodatek do różnych potraw, na przykład zup.
Cybety
To słowo w Compendium pojawia się tylko w „memoriale”, ale w samych przepisach już nie, więc trudno odgadnąć, w jakim znaczeniu używał go Czerniecki. Może tu chodzić o cywet, czyli utrwalacz zapachu uzyskiwany z gruczołów okołoodbytniczych cywety afrykańskiej; o cybeby, czyli podłużne rodzynki; albo o pieprz kubeba.
Piżmo
Podobnie jak cywet, jest to utrwalacz zapachu, również pochodzący z gruczołów umieszczonych w tej samej części ciała, tylko że u innego ssaka, a mianowicie u piżmowca syberyjskiego. Jeśli do potrawy dodawano jakieś substancje zapachowe, to utrwalanie zapachu piżmem miało sens.
Dragant
Guma pozyskiwana z pni i gałęzi traganka gumodajnego. Jest jadalna (współcześnie oznaczana jako E413), więc można nią utwardzać np. różne galaretki.
Pinele, pinole, pinelle
Orzeszki piniowe, czyli nasiona sosny pinii. Czerniecki traktował je jako zamiennik pistacji.
Brunele, brunelle
Suszone śliwki.

Na razie mamy więc pojedyncze składniki, które może uda nam się jakoś wykorzystać. Ale żeby znaleźć konkretne potrawy, musimy sprawdzić inne fragmenty poematu. Jak przystało na polski obiad, zaczniemy od zup.

Zupy

Tu Maciej chleb umoczył w zupie…[8]
Mal. Willem Kalf (1662)

W całym Panu Tadeuszu naliczyłem pięć rodzajów tak ważnego elementu polskiej kuchni, jakim jest zupa. Polewkę piwnąchłodnik litewski omówiliśmy już wcześniej. Jackowi Soplicy, gdy ten starał się o rękę córki Stolnika Horeszki, podano „czarną polewkę”,[9] czyli czerninę (danie, nawiasem mówiąc, bardziej wielkopolskie niż litewskie). Miała ta zupa jednak swoją wymowę symboliczną, która raczej wyklucza jej podanie na przyjęciu zaręczynowym.

Niezidentyfikowaną bliżej zupę humorystycznie wyzyskał poeta w księdze XII jako zamiennik rymującego się z nią wulgaryzmu – w miejscu, gdzie Maciek Dobrzyński ostro krytykuje Napoleona:

[…] Słyszałem, że już podpadł pod klątwy biskupie;
Wszystko to jest...” Tu Maciej chleb umoczył w zupie,
I jedząc, nie dokończył ostatniego słowa.

— A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 396–398

Natomiast opis interesującej nas tu biesiady zaczyna się od dwóch zup, wziętych prosto z Compendium ferculorum:

I wnet zaczęli wchodzić parami lokaje
Roznoszący potrawy: barszcz królewskim zwany
I rosół staropolski sztucznie gotowany,
Do którego pan Wojski z dziwnymi sekrety
Wrzucił kilka perełek i sztukę monety
(Taki rosół krew czyści i pokrzepia zdrowie).

— A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 137–142

Pewna mickiewiczolożka, która się umyślnie powstrzymała od wgryzania się w znaczenie nazw tych „tajemniczych potraw”, aby nie dać ulecieć bajkowej magii „zagadkowych smaków”, ogłosiła, że od czasów Mickiewicza „właśnie te dwie zupy – biała i czerwona! – zawsze stać będą na narodowym stole, żeby nie wiem co.”[10] Sęk w tym, że jeśli jednak postaramy się je rozszyfrować (a to właśnie zaraz zrobimy), to ten patriotyczny obraz zup w barwach narodowych rozpadnie się jak domek z kart. Zacznijmy od barszczu królewskiego i sprawdźmy, czy faktycznie był czerwony. Tak się składa, że od tej właśnie zupy zaczyna się trzeci rozdział Compendium.

Mocno grzybowy (stąd brązowy kolor) żurek ze śledziem przyrządzony przez Giena Mientkiewicza na zakwasie Arka Andrzejewskiego, czyli nieco uproszczona wersja barszczu królewskiego (Noc Śledziożerców w Szczecinie, luty 2020 r.)
Barszczu weźmij z żytnich otrąb prostego rzadkiego; włóż rybę suchą, to jest szczupaka albo certę, łososia suchego, karpia dunajskiego, wyziny wędzonej albo świeżej, jesiotra suchego, cebulę całkiem, którą dawając wyrzucisz, śledzi moczonych, tak dunajeckich, jako i morskich, grzybów suchych, krupek tatarczanych drobnych, kminu. Warz to społem a kosztuj, soli według smaku dodawszy. Daj na misę, będzie dobrze.
— S. Czerniecki, op. cit., s. 71

Będzie dobrze, ale nie czerwono. Jest to bowiem barszcz nie z buraków, ale z żytnich otrębów, czyli coś, co dzisiaj nazwalibyśmy „barszczem białym”. Do dziś zachował się taki barszcz, zwany też „żurkiem” (tak, wiem, w niektórych częściach Polski to dwie różne zupy), w wersji świątecznej, gotowany na wędzonce, a podawany z kiełbasą, boczkiem i jajkiem. Za to w zapomnienie odszedł, dawniej znacznie częstszy, barszcz/żur postny, gdzie przeważnie jedyną wkładką był solony śledź. Tu mamy do czynienia właśnie z taką rybną wersją tej zupy, ale w wydaniu królewskim, czyli na bogato. Oprócz taniego śledzia mamy tu też drogie ryby, jak szczupak, łosoś, czy jesiotr, mamy też grzyby (zapewne nawet więcej niż dwa), a wszystko zagęszczone drobną kaszką gryczaną i doprawione kminem.

A co z drugą zupą? Wzmianka o perłach i monecie oraz „dziwnych sekretach” wskazuje bez wątpienia, że to trzeci sekret kuchmistrzowski Czernieckiego. Ale jeśli wczytać się w ten przepis, to widać, że to receptura na nie tyle danie obiadowe, co kolejną miksturę dla obłożnie chorych.

Sekret ten bardzo dobry i doświadczony na chorych źle się mających i już o zdrowiu desperujących, który tak zrobisz:
Weźmij barana ćwierć poślednią; kapłona skubionego niepłukanego; kuropatw cztery skubionych niepłukanych; jelenia pieczeń świeżą, mięsistą, niepłukaną; wołową pieczeń średnią, świeżą, niepłukaną. Nie sól wszystkiego nic; pozatykaj na rożny u wolnego ognia, piecz powoli nie polewając, a gdy się już dobrze dopieka, pozdejmuj na misy. Pokol nożem albo poprzekrawaj prędko, a polewkę wypuść i wyciśnij; wlej w szklane naczynie, które bez śruby być ma. Włóż pereł sznurek i czerwony złoty włóż, zawiąż bardzo dobrze męcherzyną [tj. pęcherzem] w kilkoro złożywszy i obwiń w płótno. Włóż w wodę zimną w kocioł a wstaw na ogień; warz mocno przez godzin cztery, a po czterech godzinach weźmij to z tym naczyniem, odwinąwszy płótno idź do chorego, który żeby był wtenczas na czczo, a tam odwiąż męcherzynę, nalej łyżek półtorej choremu, a daj mu ciepło wypić. Nakryć go, żeby się pocił. Czerwony złoty i perły schowasz. Nie trzeba więcej tego sekretu zażywać w jednej chorobie, tylko raz; za łaską Bożą uzna chory meliorację [tj. poprawę], jeżeli się pocić będzie.
— S. Czerniecki, op. cit., s. 96

„Rosół staropolski sztucznie gotowany,
Do którego pan Wojski z dziwnymi sekrety
Wrzucił kilka perełek i sztukę monety…”
[11]
Mal. Jan Brueghel starszy (1618)

Widać, że tym „przezacnym”,[12] jak określił go sam Czerniecki, specyfikiem mogli się leczyć tylko najbogatsi chorzy. Z całego jelenia, wołu, ćwierci barana, czterech kuropatw i jednego kapłona uzyskujemy półtorej łyżki mięsnego soku, którą należy podać pacjentowi, aby chorobę wypocił. Brzmi to jak jeden z pomysłów pana Jerzego Zięby, tym bardziej, że kuchmistrz musiał od chorego zapotrzebować sznur pereł i złotą monetę, a na koniec je schować – no i gdzie, jeśli nie do kieszeni? Raczej wątpliwe, żeby ich obecność w wywarze miała jakikolwiek wpływ na jego właściwości zdrowotne, smak czy nawet kolor. Jeżeli ktoś myślał, że jeśli to barszcz był biały, to może rosół na czerwonym złotym był ową czerwoną zupą, to raczej się zawiedzie, bo czerwony złoty był z koloru złoty, a nie czerwony, a poza tym złoto nie rozpuszcza się w wodzie (chyba że królewskiej, a ta nie nadaje się do konsumpcji). Trzeba założyć, że rosół ten, tak jak każdy dobry rosół, nawet gotowany bez złota, był barwy złotej – a więc ani czerwony, ani biały.

Na potrzeby naszej rekonstrukcji proponuję wziąć jednak inny przepis na rosół. Nie na rosół-lekarstwo o wątpliwej zresztą skuteczności, ale porządny rosół obiadowy. Akurat od takiego właśnie przepisu zaczyna się pierwszy rozdział Compendium.

Sposób robienia polskiego rosołu taki: Weźmij materię mięsną wołową albo cielęcą, jarząbka albo kuropatwę, gołębie i cokolwiek mięsnego jest, to być może do rosołu gotowano i zwierzyny wszystkie. Wymocz, wysoluj pięknie i ułóż w garnku, ociągnij. Ten zaś rosół w którymeś ociągał, kiedy się podstoi, przecedź przez sito i wlej w tę materię mięsną. Włóż pietruszki, masła, przysól, odszymuj, a gdy dowre, daj gorąco na stół. Trzeba też wiedzieć, że na każdy rosół włożyć co potrzeba, żeby wodą albo wiatrem nie śmierdział, to jest pietruszki albo kopru, cebulę albo czosnku, kwiatu muszkatowego albo rozmarynu, albo całkiem pieprzu według smaku i upodobania.
— S. Czerniecki, op. cit., s. 13

No i to jest polski rosół, jaki znamy! Ten przepis mało zmienił się do dzisiaj, a jak na kuchnię staropolską, jest całkiem oszczędny w egzotycznych przyprawach (tylko kwiat muszkatołowy i pieprz), są za to swojskie zioła, jak pietruszka, koperek i rozmaryn. Brakuje tylko makaronu. Ale makaron nie jest jedynym możliwym dodatkiem do zupy, a skoro już wiemy, że na stole pojawiły się figatelle, to nie byłoby od rzeczy założyć, że właśnie jako garnir do rosołu. A więc do przepisu na rosół dorzućmy jeszcze przepis na figatelle.

Limonata (rosół zakwaszony limonką) z figatellami ulepionymi przez moją siostrzenicę na warsztatach w Muzeum Pałacu Jana III w Wilanowie
Weźmij cielęciny albo kapłona, mięsa wołowego albo zwierzyny, albo chudego świeżego wieprzowego. Odbierz żyły i usiekaj drobno. Weźmij łoju kruchego wołowego albo skopowego [tj. baraniego], albo jeleniego, odbierz żyły i usiekaj drobno, jako najlepiej. Zetrzyj chleba drobno białego albo usiekaj, zmieszaj to wszystko społem, przydawszy jajec kilka. Dasz pieprzu i gałki [muszkatołowej]. Rób jakiekolwiek chcesz figatelle, małe lub wielkie, warzone albo pieczone, a jeżeli też będziesz chciał, a potrzeba będzie, przydasz rożenków [tj. rodzynków], lubo małych, lubo wielkich, lubo też obojga, według potrzeby. Zrobiwszy, spuść na wrzącą wodę, a jeżeli same będziesz chciał dać, odwarzywszy odbierz pięknie, włóż pietruszki. A kiedy też insze potrawy będziesz chciał zażyć, według potrzeby już odwarzone włożysz. Do pieczenia zaś z tejże materii robić będziesz wielkie jako bułki grochowego chleba, obwinione w odzieczki [tj. chustki], a przydawszy rożenków obojga, wsadzić na patelli w piec, albo na brytfannie, a upieczone kraj na grzanki, albo dawaj, lubo na potrawę, lubo same z rosołem, albo jakim chcesz saporem [tj. sosem].
— S. Czerniecki, op. cit., s. 16

Dania rybne

Wielkie magnackie uczty na ogół ciągnęły się po kilka dni, a przy ówczesnej częstotliwości dni postnych (m.in. każda środa, piątek i sobota), nie dało się nie zahaczyć o jakiś post. Uczty w takim wypadku nie przerywano, tylko zmieniano jadłospis z mięsnego na rybny. Stąd w Compendium ferculorum cały osobny rozdział poświęcony wyłącznie daniom postnym. Mickiewicz skrócił ucztę do jednego tylko dnia, ale umieścił w niej dania zarówno mięsne, jak i rybne. Widzieliśmy to już przy zupach, gdzie obok mięsnego rosołu pojawił się postny barszcz. Proponuję trzymać się tej konwencji w naszej rekonstrukcji i do każdego dania mięsnego dodać rybną alternatywę. A ponieważ poeta nieco więcej uwagi poświęcił rybom, to od nich zaczniemy.

Owe ryby! Łososie suche, dunajeckie,
Wyzyny, kawijary weneckie, tureckie,
Szczuki główne i szczuki podgłówne, łokietne,
Flądry i karpie ćwiki, i karpie szlachetne!

— A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 148–151
Owe ryby![13]
Mal. Frans Snyders (1630)

Tutaj też widać, że Mickiewicz po prostu wypisał różne gatunki ryb ze wspomnianego już „memoriału generalnego”, czyli listy produktów z początku Compendium. Pełna lista „rybnych potrzeb” wygląda następująco:

Łososie świeże i suche, gdańskie i dunajeckie, czeczugi, jesiotry świeże, słone i wędzone, pstrągi, brzany, śliż, kiełbie, lipienie, certy świeże i suche, głowacze, węgorze świeże i suche, rzeczne ryby różne, słone ryby, wyzina świeża, wyzina słona, wyzina wędzona, śledzie, kawior wenecki, kawior turecki, śledzie dunajskie, śledzie wędzone, perki, flądry, platajki, szczuki główne, szczuki podgłówne, szczuki łokietne, szczupaki półmiskowe, obłączki, karpie dunajskie, karpie ćwiki, karpie półmiskowe, okonie, karasie, leszcze, liny, sztokfisz, dorsz, pomuchle, amernice, ostrygi, żółwie, ślimaki, raki.
— S. Czerniecki, op. cit., s. 5
Szczupak niekrojony, na troje gotowany, w wykonaniu Norberta Sokołowskiego z Muzeum Pałacu w Wilanowie

„Wyzina” to inna nazwa bieługi, dużej ryby jesiotrowatej. Szczuka to to samo co szczupak, przy czym ryba ta nosiła różne nazwy w zależności od wieku i rozmiaru. Czerniecki rozróżnia obłączki (najmniejsze), dalej szczupaki półmiskowe, łokietne, podgłówne i główne. Karpie podobnie dzieli na ćwiki i półmiskowe, te ostatnie przemianowane przez Mickiewicza na „szlachetne”. Widzimy też w tym spisie wspomnianą wcześniej pomuchlę – tuż obok dorsza, choć pisałem już, że dorsz i pomuchla to to samo. Ale niektóre ryby tego samego gatunku nazywano też różnie w zależności od akwenu pochodzenia. Dorsza bałtyckiego nazywano więc „pomuchlą”, a złowionego gdzie indziej – „dorszem”.

Tak więc gatunków ryb mamy sporo, ale co z konkretnymi potrawami? Tu już trochę gorzej; Mickiewicz w opisie uczty wspomniał o tylko jednym rybnym specjale, który podano pod koniec biesiady jako danie popisowe kuchmistrza Hreczechy.

W końcu sekret kucharski: ryba niekrojona,
U głowy przysmażona, we środku pieczona,
A mająca potrawkę z sosem u ogona.

— A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 152–154

Jest to oczywiście drugi sekret kuchmistrzowski na „jedną rybę całą, nierozdzielną, na troje gotowaną”, z tym że u Czernieckiego jest „warzony środek […], smażona głowa, a ogon pieczony”,[14] czyli trochę inny układ. No i nie może to być jakakolwiek ryba, tylko szczupak, bo jest zarazem rybą odpowiednio szlachetną i odpowiednio długą. Koncept jest w sumie dość prosty: szczupaka trzeba nadziać na rożen i opiekać nad węglami; część, która ma być gotowaną, obwija się szmatką i polewa posoloną wodą z octem, część smażoną polewa się olejem i posypuje mąką; a część pieczoną po prostu się piecze. A tak wygląda cały przepis podany przez Czernieckiego:

Część smażona szczupaka posypuje się bułką tartą.
Weźmij szczukę jako wielką chcesz, ogól trochę od głowy, w środku zostaw łuskę, od ogona też trochę ogól; spraw, natknij na rożen mięsny. Ten środek z łuską obwiń chustą, a obwiąż sznurkami, zmaczawszy tę chustę w occie winnym osolonym. Potrząśnij [tj. posyp] też solą głowę i ogon, a przyłóż do wolnego ognia, piecz i obracaj. Miej ocet winny solony w rynce [tj. glinianym rondelku] przy ogniu, który by wrzał, a polewaj nim często chustę, którąś obwinął szczukę. Głowę też wcześnie pozynguj [tj. posmaruj] oliwą albo olejem, albo masłem, a potrząśnij trochę mąką pszenną i drugi raz, i trzeci raz to czyń, to się smażyć będzie. A ogon na ostatku, gdy się rumienić pocznie, pozynguj także, czym chcesz, ale mąką nie potrząsaj. A gdy rozumiesz, że już gorąco, zdejmij z rożna, chustę odwiń. Będziesz miał szczukę smażoną, warzoną i pieczoną.
— S. Czerniecki, op. cit., s. 67–68

To była jedyna potrawa rybna wymieniona w księdze XII, ale na szczęście nie jedyna w całym Panu Tadeuszu:

[…] U Moskalów lada jenerał, Mospanie,
To tak świeci się w złocie jak szczupak w szafranie.

— A. Mickiewicz, op. cit., księga IV, wersy 402–403

U Mickiewicza szczupak w szafranie robi wprawdzie tylko za element poetyckiego porównania, ale było to swego czasu jedno z ulubionych dań rybnych polskiej szlachty, a szafran – jedną z ich ulubionych przypraw. Czerniecki opisywał typowo polskie potrawy właśnie jako „szafranne [i] pieprzne”.[15] Ale, że szczupak już był, to teraz w szafranowym sosie zróbmy sobie łososia, który – według Czernieckiego – „w naszej Polszcze jest najsubtelniejszego smaku.” Pierwszy przepis drugiego rozdziału Compendium jest właśnie na „łososia [na] żółto po królewsku”.

Weźmij łososia, oczesz [tj. oskrob], zrysuj [tj. wypatrosz], grzbiet wyjmij, dzwona na szpilki włóż. Pietruszki w kostkę i wzdłuż nakraj. Wstaw w kotle, zasoliwszy dobrze. A gdy dowiera [tj. dogotowuje się], zdejmij z ognia. Tę polewkę odlej osobno, co łosoś wrzał, przelej wodą, żebyś sól spłukał. A gdy masz dawać, wlej gąszcz [tj. przecier warzywny], jaki masz, wlej wina, octu winnego trochę, cukru według smaku, pieprzu, szafranu, cynamonu, rożenków wielkich, limonii w talarki. Przywarzaj a kosztuj, a jeżeli trzeba przydać soli, tedy onej polewki, w której wrzał łosoś, przylewaj według smaku.
— S. Czerniecki, op. cit., s. 46


A na trzecie danie rybne weźmy jeszcze jeden przepis Czernieckiego, żeby jakoś wykorzystać tego karpia i pinelle, które już sobie przygotowaliśmy.

Oczesane ryby zrysuj a na dzwona pokraj; cebule, pietruszki drobno nakraj; włóż w kociołek albo rynkę, zasól według smaku. Wsyp ochędożonych [tj. łuskanych] pinelli, włóż masła albo oliwy, pieprzu, gałki. Warz, a podsadziwszy, daj na stół.
— S. Czerniecki, op. cit., s. 51

Dania mięsne

Zresztą zaś mięs wszelakich był wielki dostatek…[16]
Mal. Alexander Adriaenssen (XVII w.)

Przejdźmy do mięs. Tu musimy w jeszcze większym zakresie polegać na własnej fantazji, bo poeta żadnej potrawy mięsnej w opisie uczty nie wymienił. Wiemy tylko z księgi XI, a więc z opisu przygotowania uczty, że mięs było dużo i różnych.

Inni na rożny sadzą ogromne pieczenie
Wołowe, sarnie, combry dzicze i jelenie;
Ci skubią stosy ptactwa, lecą puchów chmury,
Obnażają się głuszce, cietrzewie i kury. […]
Zresztą zaś mięs wszelakich był wielki dostatek,
Co się zgromadzić dało i z domu, i z jatek,
I z lasów, i z sąsiedztwa, z bliska i z daleka […]

— A. Mickiewicz, op. cit., księga XI, wersy 138–149

Głównie, jak widać, były to mięsa pieczone. Co ciekawe, Czerniecki nie umieścił w swoim Compendium prawie żadnych instrukcji, jak piec mięso. Pewnie uznał, że nie ma o czym pisać; nabijasz na rożen i opiekasz nad ogniem, żadna filozofia. Dlatego zdecydowana większość jego przepisów jest na mięsa duszone lub gotowane. Ale pod koniec pierwszego rozdziału zamieścił na szczęście dziesięć dodatkowych receptur na kondymenty, czyli sosy, do pieczystego: grzybowy, czosnkowy, musztardowy, jałowcowy, kalafiorowy, kaparowy, limonkowy, sardelowy (anchois), ostrygowy… Ale my wybierzemy ten najprostszy, a zarazem chyba najbardziej polski, czyli cebulowy.

Na rożny sadzą ogromne pieczenie wołowe…[17]
Pieczeń po huzarsku, czyli z cebulowym kondymentem, w wykonaniu pani Moniki Śmigielskiej, autorki bloga „Kuchenny Kredens”, gdzie można też znaleźć badziej współczesny przepis.
Cebuli surowej usiekaj tak drobno jako mak, zmieszaj z młodym masłem, pieprzem, kładź w nakrawane gorące pieczyste, a daj gorąco.
— S. Czerniecki, op. cit., s. 42

Ponacinana pieczeń wołowa, w nacięcia której nakłada się farsz cebulowy, to potrawa, która w polskiej kuchni funkcjonuje do dzisiaj. W XIX w. nazwano ją „pieczenią po huzarsku”, bo pasy żółtego nadzienia na rumianej pieczeni przypominały naszym przodkom ozdobny szamerunek na huzarskich mundurach.

Z poetyckiego przekazu wiemy też, że na uczcie podano pieczony drób. Co więcej, nie zagospodarowaliśmy jeszcze kawioru, o którym również wiemy, że był. Okazuje się, że pieczony kapłon doskonale się łączy z kawiorem (jeśli wierzyć Czernieckiemu). Oto ostatni, setny, przepis z pierwszego rozdziału jego dzieła:

Upiecz kapłona dobrego, a gorącego ponakrawaj. Weźmij kawioru przepłukanego, a masła niesłonego, zmieszaj a nakładaj kapłona gorącego, przydawszy pieprzu, a daj gorąco na stół.
— S. Czerniecki, op. cit., s. 37

Nie będziemy tu rozstrzygać, czy ma to być kawior wenecki czy turecki. Każdy może nałożyć takiego, jaki ma.

A żeby wykorzystać brunelle, czyli suszone śliwki, zrobimy sobie potrawę z mięsa duszonego, dajmy na to, cielęcego. Przepis na „potrawę z brunellami” opisał Czerniecki tymi słowami:

Weźmij […] cielęciny, […] ochędoż, rozbierz w członki, nakraj cebulę i pietruszki drobno. To wszystko włóż w rynkę i masła dobrego, soli. Warz, a gdy dowiera, włóż brunelli i cukru. Przywarz, przydawszy pieprzu i gałki [muszkatołowej], i trochę octu winnego, a daj na stół.
— S. Czerniecki, op. cit., s. 21

Wety

Pora na deser, na który, jak już wiemy, będą arkasy i blemasy. Zacznijmy od arkasu.

Arkas cytrynowy w formie piramidy, podany z szafranową gruszką, płatkami migdałowymi i sosem śliwkowo-korzennym, zrobiony przez moją siostrzenicę na warsztatach w Muzeum Pałacu Jana III w Wilanowie
Mleka weźmij słodkiego, ile chcesz, wstaw w pięknym naczyniu, włóż cukru, a gdy zwierać będzie, wyciśnij cytrynę albo winnego octu łyżkę wlej. A gdy się zewre, lej w koszyczki na to zgotowane, żeby materia grubsza zostawała, a subtelna wyciekła. A polawszy talerz wódką różaną, wyłóż z koszyczka na talerz, a pocukrowawszy daj. Możesz też szafranu do mleka przydać, jeżeli chcesz.
— S. Czerniecki, op. cit., s. 91

Czerniecki nie wspomina o tym w przepisie, ale jeśli arkas nie zestali się tak, jak powinien, to można go usztywnić dragantem.

Nadal trzymamy się zasady, że na każdą potrawę niepostną przypada jedna postna. Pora zatem na blamas, który byłby zupełnie wegański, gdyby nie dodatek wspomnianego już wcześniej piżma. Tego ostatniego dodaje się po to, żeby aromat nie wywietrzał.

Polewkę weźmij. Migdałów ochędożonych, które bardzo dobrze utłuczesz w moździerzu i uwiercisz w donicy, i rozpuścisz tą polewką, którą wprzód przeprawisz przez gęstą serwetę, a potem przez worek lać będziesz na misę. Wprzód jednak polewkę zaprawisz według smaku, cytryn świeżych, wina, cynamonu całkiem, goździków, piżma i z tym przywarzywszy, rozpuść migdały.
— S. Czerniecki, op. cit., s. 88–89

Co ciekawe, Czerniecki podaje też w swojej książce recepturę na blamas postny (i też nie wegański), który robi się na galarecie rybnej.

Arcyserwis

Znacznie więcej uwagi niż samym potrawom poświęcił Mickiewicz ozdobie stołu, a konkretnie – wielkiemu porcelanowemu serwisowi.

Ewolucja serwisu stołowego w skrócie: od 1763 do 2020 r.

Tymczasem goście, potraw czekający w sali,
Z zadziwieniem na wielki serwis poglądali,
Którego równie drogi kruszec jak robota.

— A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 25–27

Co to takiego, ów serwis? Wyobraźcie sobie trzymacz do solniczki i pieprzniczki. Czasem można spotkać takie bardziej rozbudowane, z ampułkami na ocet i oliwę, czy uchwytem na serwetki. A teraz wyobraźcie sobie taki zestaw, ale rozbudowany do monstrualnych rozmiarów, tak że zajmuje pół stołu, a do tego bogato zdobiony. Coś takiego właśnie nazywano serwisem, albo z francuska „surtout de table” (wym.: sjur-tudy tabl, dosłownie: „na całym stole”).

Ten serwis, który Wojski na specjalną okazję wydobył z soplicowskiego lamusa, był olbrzymi nawet jak na barokowe standardy. Na tafli wielkości „karetnego koła”[18] stało co najmniej trzydzieści „niewielkich z porcelany wydętych” figurek „w polskich strojach”.[19] Figurki te przedstawiały scenę z życia polskich sejmików – kampanię wyborczą, liczenie głosów, nieskuteczne weto, radość zwycięzcy i rozpacz żony przegranego. Nie będę się tu wdawał w szczegóły; kto chce, niech przeczyta opis Hreczechy, który pan Podkomorzy skwitował słowami: „prawda, że sejmik ciekawy, ale my głodni, każ Wać przynosić potrawy.”[20]

Tymczasem goście, potraw czekający w sali,
Z zadziwieniem na wielki serwis poglądali, […]
Dziś ze skarbca dobyty zajął środek stoła
Ogromnym kręgiem na kształt karetnego koła.
[21]
Ryt. Kazimierz Mrówczyński (1898)

Zamiast tego, skupmy się na tym, co w tym „arcyserwisie”[22] było z produktów spożywczych, choć oczywiście były one bardziej do ozdoby niż do jedzenia – coś, jak współczesne dekoracje tortów z cukrowego fondantu (np. takie cuda, jak moja siostra robi). Uwaga, teraz będzie dłuższy kawałek trzynastozgłoskowca, ale myślę, że warto przeczytać do końca.

Na krawędziach naczynia stoją dla ozdoby
Niewielkie z porcelany wydęte osoby…
[23]
Serwis z porcelany miśnieńskiej (ok. 1760), Muzeum Sztuki przy Szkole Wzornictwa w Providence.

Serwis ten był nalany ode dna po brzegi
Piankami i cukrami białymi jak śniegi:
Udawał przewybornie krajobraz zimowy;
W środku czerniał ogromny bór konfiturowy:
Stronami domy, niby wioski i zaścianki,
Okryte zamiast szronu cukrowymi pianki […]
Ale tymczasem wielki serwis barwę zmienił
I odarty ze śniegu już się zazielenił,
Bo lekka, ciepłem letnim powoli rozgrzana,
Roztopiła się lodu cukrowego piana
I dno odkryła, dotąd zatajone oku;
Więc krajobraz przedstawił nową porę roku,
Zabłysnąwszy zieloną, różnofarbną wiosną.
Wychodzą różne zboża, jak na drożdżach rosną,
Pszenicy szafranowej buja kłos złocisty,
Żyto ubrane w srebra malarskiego listy
I gryka wyrabiana sztucznie z czekolady,
I kwitnące gruszkami i jabłkami sady.
Ledwie mają czas goście darów lata użyć.
Darmo proszą Wojskiego, żeby je przedłużyć:
Już serwis, jak planeta koniecznym obrotem,
Zmienia porę, już zboża malowane złotem,
Nabrawszy ciepła w izbie powoli topnieją,
Już trawy pożółkniały, liścia czerwienieją,
Sypią się, rzekłbyś, iż wiatr jesienny powiewa;
Na koniec owe chwilę przedtem strojne drzewa –
Teraz, jakby odarte od wichrów i szronu,
Stoją nagie; były to laski cynamonu
Lub udające sosnę gałązki wawrzynu,
Odziane zamiast kolców ziarenkami kminu.
Goście pijący wino zaczęli gałązki,
Pnie i korzenie zrywać i gryźć dla zakąski.

— A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 35–40, 159–184

Lekka, ciepłem letnim powoli rozgrzana,
Roztopiła się lodu cukrowego piana…
[24]
Krzak rozmarynowy oblany pianą (która zdążyła już częściowo spłynąć) i obłożony ulipkami – dzieło pani Marty Stelmach na konkurs „Smaki Lubelszczyzny” (2013).

Krajobraz zimowy zrobiony z „piany”, czyli bitej śmietany na słodko, to jeszcze jeden koncept na barokową iluzję kulinarną wzięty z Compendium Czernieckiego. W wersji oryginalnej lało się ją na krzak rozmarynu, który z kolei obkładało się ulipkami, czyli krótkimi rurkami z kremem. Razem miało to udawać choinkę przykrytą czapą śniegu i leżące wokół niej szyszki. A robiło się to tak:

Weźmij śmietany gęstej słodkiej tak wiele, jak potrzeba. Przydaj cukru tłuczonego. Rób puszką, której do ciasta używasz [tj. ubijaj w metalowym naczyniu], tak długo, aż się piana wezdmie […] Możesz […] na misę krzak rozmarynowy postawić, a na niego pianę lać, który tak postawisz: chleba rżanego [tj. żytniego] rozkrój bochen na dwoje płasko. Z jednej części ośródkę wybierz, a masłem na to miejsce podlep i przyciśnij do misy, żeby to masło trzymało chleb mocno. A w ten chleb wsadź krzak rozmarynu, a będziesz lał pianę, a obsadziwszy ulipkami i pocukrowawszy, dasz na misę.
— S. Czerniecki, op. cit., s. 90

Ale goście tymczasem skończyli jeść lody
I z zamku na dziedziniec wyszli dla ochłody.
[25]
Lody szafranowe Bogdana Gałązki z restauracji Gothic w Malborku.

Ta piana z czasem spływała z krzaka, co dawało efekt odwilży: po zimie przychodzą wiosna i lato. Odsłoniły się las zrobiony z konfitur, gryka z czekolady, jabłonie i grusze – nie wiem, może z jakiegoś jabłkowo-gruszkowego musu? I szafranowa pszenica, co chyba nie oznacza gołych pręcików krokusa uprawnego, ale jakąś masę zabarwioną na żółto szafranem. A jeżeli chwilę potem „zboża malowane złotem, nabrawszy ciepła w izbie powoli topnieją”,[26] to chyba nie mogło to być nic innego niż lody szafranowe. To byłaby iście barokowa przewrotność: śnieg zrobiony z letniej piany, a letnie zboże – z lodów. Przepisu na lody Czerniecki nie podaje. Ale wiem, że pyszne lody szafranowe, z dodatkiem korzenia orchidei, który nadaje im niesamowitą krówkową konsystencję, można dostać w restauracji Gothic na dawnym zamku wielkiego mistrza krzyżackiego; dla samych tych lodów warto wybrać się do Malborka.

Na koniec zostały już tylko laski cynamonu i gałązki laurowe, oblepione (nie bardzo wiadomo jak) ziarenkami kminu. I nie jestem pewien, czy takie gałązki nadawałyby się jako zakąska. Prędzej można wyobrazić sobie jakieś kminowe, czy kminkowe, paluszki.

Tak czy siak, jedno jest ważne: żeby z całą tą sztuką kulinarnej iluzji trafić na publiczność, która ów kunszt będzie w stanie docenić. Wojskiemu, niestety, chyba nie do końca się to udało.

Goście ani pytali nazwiska potrawy,
Ani ich zastanowił ów sekret ciekawy,
Wszystko prędko z żołnierskim jedli apetytem,
Kieliszki napełniając węgrzynem obfitym.

— A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 155–158

Pełne menu

Karta dań ostatniej uczty staropolskiej

Przypisy

  1. Adam Mickiewicz: Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie: Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem, Lwów-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1921, księga XI, wersy 153–154
  2. A. Mickiewicz, op. cit., księga XI, wers 669
  3. A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, argument
  4. A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 195–196
  5. S. Czerniecki, op. cit., s. 44
  6. O stołach i bankietach pańskich, w: Jędrzej Kitowicz: Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III, t. 3, Poznań: Edward Raczyński, 1840, s. 147
  7. A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wers 143
  8. A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wers 397
  9. A. Mickiewicz, op. cit., księga II, wers 282; księga X, wers 585
  10. Izabela Jarosińska: Kuchnia polska i romantyczna, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1994, s. 208–209
  11. A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 139–141
  12. S. Czerniecki, op. cit., s. 71
  13. A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wers 148
  14. S. Czerniecki, op. cit., s. 67
  15. S. Czerniecki, op. cit., s. 9
  16. A. Mickiewcz, op. cit., księga XI, wers 147
  17. A. Mickiewicz, op. cit., księga XI, wersy 138–139
  18. A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wers 34
  19. A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 42–43
  20. A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 122–123
  21. A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 25–26, 33–34
  22. A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, argument
  23. A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 41–42
  24. A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 159–162
  25. A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 488–489
  26. A. Mickiewicz, op. cit., księga XII, wersy 174–175

Bibliografia

  • Stanisław Czerniecki: Compendium ferculorum albo Zebranie potraw, Jarosław Dumanowski, Magdalena Spychaj (red.), Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2012
    • Jarosław Dumanowski, Katarzyna Dumanowska: Słownik, w: Stanisław Czerniecki: Compendium ferculorum albo Zebranie potraw, 2012, s. 182–206
  • Jarosław Dumanowski: Tatarskie ziele w cukrze, czyli Staropolskie słodycze, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2013
  • Izabela Jarosińska: Kuchnia polska i romantyczna, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1994
  • Luigi Marinelli: O „zagadce” Najświętszej Panny Kwietnej: przyczynek do Mickiewiczowskiej „mariologii”, w: Pamiętnik Literacki: czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej, 91/3, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2000, s. 201–208


◀️ Poprzedni 📜 Spis wpisów Następny ▶️
⏮️ Pierwszy 🎲 Losowy wpis Najnowszy ⏭️