r.

Bajgle, precle, obwarzanki: Różnice pomiędzy wersjami

Z Z widelcem wśród książek
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Linia 165: Linia 165:
 
}}, tłum. własne
 
}}, tłum. własne
 
| oryg = <poem>Обещали и делим поровну:
 
| oryg = <poem>Обещали и делим поровну:
одному – бублик, другому – дырка от бублика.
+
Одному – бублик, другому – дырка от бублика.
 
Это и есть демократическая республика.</poem>
 
Это и есть демократическая республика.</poem>
 
}}
 
}}
  
=== Obwarzanek vs simit ===
 
  
* [https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX:52010XC0216(01) EUR-Lex: Obwarzanek krakowski]
+
=== Bajgle ===
 +
{{ Cytat
 +
| Paryż ma swoje bagietki, a Dublin – swój chleb sodowy. San Francisco słynie z chleba na zakwasie, zaś Nowy Orlean wita każdy poranek swoimi beignets [miejscowym odpowiednikiem faworków]. Filadelfia nie byłaby sobą bez pulchnych precli, a Bonn – bez pumpernikla. Ale bodaj żadnego miasta w dziejach świata nie utożsamia się z wyrobem piekarniczym tak mocno jak Nowy Jork z bajglem.
 +
| oryg = Paris has its baguettes and Dublin its soda bread. San Francisco trades heavily in sourdough, while New Orleans greets each morning with beignets. It wouldn't be Philadelphia without soft pretzels and it couldn't be Bonn without pumpernickel. But no city, perhaps in the history of the world, is so closely identified with a breadstuff as New York is with the bagel.
 +
| źródło =  {{Cyt
 +
| tytuł    = The New York Times
 +
  | nazwisko r      = Levine
 +
  | imię r          = Ed
 +
  | rozdział        = Was Life Better When Bagels Were Smaller?
 +
  | adres rozdziału = https://www.nytimes.com/2003/12/31/dining/was-life-better-when-bagels-were-smaller.html
 +
| data    = 31 grudnia 2003
 +
}}, tłum. własne }}
 +
 
 +
[[File:Narodziny Maryi.jpg|thumb|upright|Posiłek regeneracyjny dla Żydówki, która właśnie urodziła dziecko (w tym wypadku – dla św. Anny, która właśnie powiła Najśw. Maryję Pannę) – fragment ołtarza Veita Stoßa z bazyliki mariackiej w Krakowie. Czy w tej misce są bajgle, czy jakieś inne bułki?]]
 +
W jaki sposób krakowski wynalazek stał się nowojorską specjalnością? Bo że bajgiel wynaleziono w Krakowie, raczej nie ma wątpliwości. Najstarsza znana wzmianka o bajglach pochodzi z przepisów antyzbytkowych wydanych w 1610 r. przez krakowską (czy, właściwie, kazimierską) gminę żydowską. Ustawy antyzbytkowe miały zapewnić, by członkowie gminy nie wydawali zbyt dużo (stąd nazwa) na dobra luksusowe, co mogłoby niepotrzebnie prowokować ich chrześcijańskich sąsiadów. Co prawda, są rozbieżności w sprawie interpretacji przepisu dotyczącego bajgli; jedni uważają, że przepis ten zezwalał na kupowanie bajgli tylko tym Żydówkom, które właśnie urodziły dziecko (jako posiłek regeneracyjny?), a inni, że takie smakołyki jak bajgle wolno było spożywać podczas uroczystości z okazji obrzezania nowo narodzonego chłopca.<ref>Balinska, ''op. cit.'', s. 44–46</ref> W każdym razie bajgiel, podobnie jak obwarzanek, był luksusem.
 +
 
 +
Z legendą, o tym jak bajgiel wynaleziono ku czci zwycięstwa króla Jana III pod Wiedniem, [[Co nam dała bitwa pod Wiedniem?|już się rozprawiliśmy przy innej okazji]]. Przypomnę więc tylko, że Sobieski rzeczywiście zasłużył się w pamięci żydowskich piekarzy z Krakowa w ten sposób, że jako pierwszy król od końca XV w. odmówił potwierdzenia przywileju, który dawał cechowi piekarzy krakowskich monopol na produkcję pieczywa z mąki pszennej.<ref>Balinska, ''op. cit.'', s. 35</ref> A to znaczy, że Żydzi mogli wreszcie legalnie wypiekać bajgle i sprzedawać je na terenie miasta. Czym właściwie różniły się bajgle od obwarzanków? Wydaje się, że wtedy jeszcze niczym, poza tym że jedna nazwa pochodziła z języka polskiego, a druga – z jidysz. Dopiero później z jednego produktu wyewoluowały dwa różne wypieki – chrześcijańsk
 +
 
 +
 
 
* {{ Cyt
 
* {{ Cyt
| nazwisko = Dembińska
+
| nazwisko = Balinska
 
| imię    = Maria
 
| imię    = Maria
| inni    = red. William Woys Weaver
+
| rok      = 2008
| rok      = 1999
+
| tytuł    = The Bagel: The Surprising History of a Modest Bread
| tytuł    = Food and Drink in Medieval Poland: Rediscovering a Cuisine of the Past
+
| miejsce  = New Haven and London
| miejsce  = Philadelphia
+
| wydawca  = Yale University Press
| wydawca  = University of Pennsylvania Press
+
}} [https://read.amazon.com/?asin=B003VS0CEC]
}}
+
* [https://books.google.pl/books?id=hCegCgAAQBAJ&lpg=PA353&pg=PA353 Lox; in: Savoring Gotham: A Food Lover's Companion to New York City]
* [http://grandturkishbazaar.blogspot.com/2017/04/what-is-simit-turkeys-most-popular.html Simit]
 
* [https://books.google.de/books?id=YHvfetM9gcUC&pg=PA229 Ka'ak]
 
* [https://photos.google.com/photo/AF1QipOlKlsqtlVtP8kls_AWgCNyw2Je4wqqnC4LuuUg Obwarzanki i precle]
 
* [https://photos.google.com/photo/AF1QipNb_Gp-hwp9AQZck0BVdjHdRlFty1-anuFGdepM "Precle krakowskie" w Krakowie]
 
 
 
* Bubliki, baranki, suszki
 
 
 
  
 
<gallery>
 
<gallery>
File:Obwarzanki nad Wisłą 1929.jpg|Chłopiec sprzedający obwarzanki na plaży naprzeciw Wawelu w 1929 r.
+
File:Artur Szyk, Żydowski piekarz.jpg|Artur Szyk, ''Statut kaliski''
File:Obwarzanki przed wypieczeniem.jpg|Obwarzanki przed wypieczeniem
 
 
</gallery>
 
</gallery>
 
== Notatki ==
 
* Składniki
 
** mąka pszenna
 
*** zawartość glutenu: wysoka w wypiekach miękkich, niska -- w twardych
 
*** produkt postny, ale luksusowy
 
*** ustawy antyzbytkowe
 
* Formowanie
 
** pierścienie
 
** wieńce
 
** węzły
 
* Obwarzanie
 
** w wodzie z miodem
 
** w ługu
 
* Posypki i wypiek
 
 
 
----
 
* Rzym, IV w.n.e. (''bucellatum'')
 
* Jerozolima, VI w. (''ka'ak'')
 
* Alzacja, XII w. (precle)
 
* Puglia, XIV w. (''taralli'')
 
* Ferrara, XVI w. (''ciambelle'')
 
* Stambuł, XVI w. (''simit'')
 
* Kraków, XVI w. (obwarzanek, bajgiel)
 
* Odessa, XX w. (''bubliki, baranki, suszki'')
 
* Nowy Jork, XX w. (''bagel'')
 
 
{| class="wikitable sortable"
 
! Nazwa
 
! Pochodzenie
 
! Spulchniacz
 
! Kształt
 
! Moczenie / obwarzanie
 
! Posypki
 
|-
 
|Bucellatum [http://pass-the-garum.blogspot.com/2014/10/bucellatum-roman-army-hardtack.html]
 
|Rzym, IV
 
|brak
 
|dysk lub pierścień
 
|nie
 
|brak
 
|-
 
|Ka'ak [https://books.google.de/books?id=YHvfetM9gcUC&pg=PA229]
 
|Bliski Wschód
 
|sfermentowana ciecierzyca
 
|pierścień
 
|
 
|sezam
 
|-
 
|Precel
 
|górne Niemcy, XII
 
|drożdże
 
|węzeł
 
|moczone w ługu
 
|sól, sezam, mak, słonecznik, kminek
 
|-
 
|Tarallo [https://www.mangiabenepasta.com/taralli_bread_rings.html]
 
|pd Włochy, XIV
 
|brak
 
|pierścień
 
|we wrzątku
 
|cukier, sól, sezam, mak, oregano
 
|-
 
|Scaldatello
 
|Włochy
 
|brak
 
|pierścień
 
|we wrzątku
 
|
 
|-
 
|Ciambello
 
|pn Włochy, XVI
 
|drożdże
 
|pierścień
 
|we wrzątku
 
|anyżek
 
|-
 
|Braciatello, brazzatello
 
|pn Włochy, XVI
 
|drożdże
 
|pierścień
 
|we wrzątku
 
|
 
|-
 
|Simit
 
|Turcja, XVI
 
|drożdże
 
|wieniec
 
|moczone w wodzie z melasą
 
|sezam
 
|-
 
|Krakeling [https://www.thespruceeats.com/krakelingen-recipe-sweet-dutch-pretzels-1128530]
 
|Holandia
 
|drożdże
 
|węzeł
 
|nie
 
|cukier, cynamon
 
|-
 
|Obwarzanek
 
|Kraków, XVI
 
|drożdże
 
|wieniec
 
|we wrzątku z miodem
 
|sól, sezam, mak, czarnuszka
 
|-
 
|Suszka
 
|Rosja
 
|brak
 
|pierścień
 
|we wrzątku z cukrem
 
|mak
 
|-
 
|Bajgiel
 
|Kraków, XVII
 
|drożdże
 
|pierścień
 
|we wrzątku z miodem
 
|
 
|-
 
|Baranka
 
|Rosja, XVII
 
|drożdże
 
|pierścień
 
|we wrzątku
 
|sezam, mak
 
|-
 
|Bublik
 
|Rosja, XVIII
 
|drożdże
 
|pierścień
 
|we wrzątku
 
|sezam, mak
 
|}
 
  
 
{{Video|url=https://www.youtube.com/watch?v=Jwf1Bl_RoiU|poz=right|szer=150|opis=''Bubliczki'' w wykonaniu Władimira Minkina}}
 
{{Video|url=https://www.youtube.com/watch?v=Jwf1Bl_RoiU|poz=right|szer=150|opis=''Bubliczki'' w wykonaniu Władimira Minkina}}
Linia 341: Linia 216:
 
נו, קױפֿט בײַ מיר…</p></poem>
 
נו, קױפֿט בײַ מיר…</p></poem>
 
}}
 
}}
 +
 +
== Notatki ==
 +
  
 
* [https://books.google.pl/books?id=-HStec87HdcC&lpg=PT96&&pg=PT96 Breads, Ring-Shaped; in: The Oxford Companion to Italian Food]
 
* [https://books.google.pl/books?id=-HStec87HdcC&lpg=PT96&&pg=PT96 Breads, Ring-Shaped; in: The Oxford Companion to Italian Food]
Linia 347: Linia 225:
 
* [http://www.artnet.com/artists/cristoforo-munari/natura-morta-con-ciambelle-e-anguria-e-sopra-un-cxWTAJ1CFe90HxAvDwjUyQ2 Natura morta con ciambelle...]
 
* [http://www.artnet.com/artists/cristoforo-munari/natura-morta-con-ciambelle-e-anguria-e-sopra-un-cxWTAJ1CFe90HxAvDwjUyQ2 Natura morta con ciambelle...]
 
* [http://www.firenzerestaura1972.beniculturali.it/index.php?it/23/le-opere/182/madonna-della-pappa Madonna della pappa]
 
* [http://www.firenzerestaura1972.beniculturali.it/index.php?it/23/le-opere/182/madonna-della-pappa Madonna della pappa]
 
<gallery>
 
File:Bublik baranka sushka.png|Bublik, baranka i suszka
 
</gallery>
 
 
 
=== Bajgle ===
 
 
* {{ Cyt
 
* {{ Cyt
| nazwisko = Balinska
+
| nazwisko = Dembińska
 
| imię    = Maria
 
| imię    = Maria
| rok      = 2008
+
| inni    = red. William Woys Weaver
| tytuł    = The Bagel: The Surprising History of a Modest Bread
+
| rok      = 1999
| miejsce  = New Haven and London
+
| tytuł    = Food and Drink in Medieval Poland: Rediscovering a Cuisine of the Past
| wydawca  = Yale University Press
+
| miejsce  = Philadelphia
}} [https://read.amazon.com/?asin=B003VS0CEC]
+
| wydawca  = University of Pennsylvania Press
* [https://books.google.pl/books?id=hCegCgAAQBAJ&lpg=PA353&pg=PA353 Lox; in: Savoring Gotham: A Food Lover's Companion to New York City]
+
}}
 
+
* [http://grandturkishbazaar.blogspot.com/2017/04/what-is-simit-turkeys-most-popular.html Simit]
<gallery>
+
* [https://books.google.de/books?id=YHvfetM9gcUC&pg=PA229 Ka'ak]
File:Narodziny Maryi.jpg|Narodziny Maryi, fragment ołtarza Veita Stoßa z bazyliki mariackiej w Krakowie
+
* [https://photos.google.com/photo/AF1QipOlKlsqtlVtP8kls_AWgCNyw2Je4wqqnC4LuuUg Obwarzanki i precle]
File:Artur Szyk, Żydowski piekarz.jpg|Artur Szyk, ''Statut kaliski''
+
* [https://photos.google.com/photo/AF1QipNb_Gp-hwp9AQZck0BVdjHdRlFty1-anuFGdepM "Precle krakowskie" w Krakowie]
</gallery>
 
  
 
== Przepis ==
 
== Przepis ==

Wersja z 17:07, 31 lip 2019

Stoisko z „krakowskimi preclami” w Złotych Tarasach w Warszawie

W kilku domach towarowych i paru innych miejscach w Warszawie można natknąć się na takie stoiska jak na obrazku obok, sprzedające – jak głosi szyld – „krakowskie precle”. Co ciekawe, firma, która je w Warszawie sprzedaje, chwali się, że świeże „precle” codziennie rano przywozi z Krakowa, prosto z piekarni „pana Czaji [sic]”. Za to jeśli spojrzymy na witrynę internetową krakowskiej piekarni pana Grzegorza Czai, to okaże się, że wypieka się tam bynajmniej nie precle, tylko obwarzanki krakowskie! Wygląda więc na to, że upieczone w Krakowie obwarzanki po przywiezieniu do Warszawy stają się preclami. Czy to tylko jedna z wielu różnic językowych pomiędzy prawdziwą a tymczasową stolicą Polski – tak jak prawidłowe „borówki”, „na polu”, „oglądnąłem” czy „otwarłem” wobec gwarowych „jagód”, „na dworze”, „obejrzałem” i „otworzyłem”? Czy też może między preclami a obwarzankami jest jakaś istotniejsza różnica?

„Precel”, „bajgiel”, „obwarzanek” – wszystko to są określenia używane nie tylko przez turystów, ale nawet przez samych krakowian, na ów charakterystyczny dla Krakowa wypiek o „kształcie owalnym, z otworem w środku”, którego „fakturę powierzchni tworzą sploty w formie spirali”.[1] Należy od wielkiej, starożytnej i niezwykle różnorodnej rodziny gatunków pieczywa o dziurawych kształtach pierścieni, wianków, ósemek, węzłów itp. Zróbmy więc sobie małą wycieczkę po Świecie Dziurawych Wypieków.

Wspólni przodkowie

Chłopiec sprzedający ka'ak w Jerozolimie w 2012 r.

Bajgle, precle i obwarzanki, choć różne, to są na tyle do siebie podobne, że pochodzenie zapewne mają wspólne. Według pani Marii Balinskiej, autorki książki o bajglach, historia okrągłych wypieków z dziurką sięga czasów starożytnego Rzymu. Za prekursora wszystkich (albo prawie) tego typu produktów uważa bowiem buccellata,[2] czyli okrągłe, twarde, dwukrotnie pieczone sucharki używane przez rzymskich legionistów jako suchy prowiant w IV w.n.e (jeśli nie wcześniej). Czy rzeczywiście miały one kształt pierścieni, czy raczej zwykłych dysków, chyba do końca nie wiadomo. Autor bloga Pass the Garum zrekonstruował je jako te drugie, z małymi tylko dziurkami wykonanymi szpikulcem, żeby powietrze i wilgoć miały którędy uciec podczas pieczenia. Bardziej wiarygodna wydaje się hipoteza, również wspomniana przez panią Balinską, że buccellatum było raczej prekursorem okrągłego opłatka używanego przez Chrześcijan w sakramencie Eucharystii.

Cristoforo Munari (1667–1720), Martwa natura z arbuzem i ciambellami

Innym wypiekiem o długiej historii, który już na pewno wyrabia się w formie wydłużonych pierścieni, są bliskowschodnie ka'ak. Wzmianka na ich temat pojawia się w Talmudzie,[3] więc musiały być znane już co najmniej w VI w.n.e. W przeciwieństwie do banalnie prostego buccellatum, wyrabianego tylko z mąki, soli i masła, ka'ak robi się z ciasta spulchionego. Co ciekawe, spulchniaczem w tym wypadku nie są drożdże, ale sfermentowana ciecierzyca.[4] Do dziś ka'ak, przed upieczeniem obficie obtoczone w ziarnach sezamu, można kupić na ulicach arabskich i izraelskich miast.

Wróćmy na Półwysep Apeniński, na południu którego, w miasteczku Puglia (wym. pulia), pojawiły się w średniowieczu (pierwsze wzmianki pochodzą z XIV w.) najstarsze bodaj wypieki, które moglibyśmy nazwać obwarzankami. A to dlatego, że przed upieczeniem, piekarze obwarzali je we wrzątku. Z tym że Włosi oczywiście nie nazywali ich obwarzankami, tylko taralli. No dobrze, ale po co bawić się w to obwarzanie, zamiast od razu wsunąć taralli do pieca? Otóż kontakt ciasta z wrzątkiem sprawia, że skrobia na jego powierzchni ulega skleikowaniu, co daje charakterystyczną, lśniącą i chrupką skórkę. Ta usztywniona skórka z kolei sprawia, że ciasto podczas pieczenia już nie rośnie i utrzymuje nadany mu kształt pierścienia, a to pozwala na wyrób większych chlebków o tym właśnie kształcie.[5] Sprytnie, co?

Chłopiec sprzedający ciambelle w XIX-wiecznych Włoszech

Tylko dlaczego właśnie taki, a nie inny kształt? Dlaczego nie kulka albo dysk, tylko znacznie trudniejszy do uformowania torus? Taki kształt ma dwie zalety: po pierwsze, wypiek z dziurą ma niewiele mniejszą objętość, ale znacznie większą powierzchnię, niż podobnej wielkości wypiek bez dziurki (dowód poprzez stosowne obliczenia powierzchni i objętości torusa oraz elipsoidy obrotowej pozostawiam jako zadanie dla Czytelnika). Zaś większa powierzchnia oznacza, że podczas obróbki termicznej ciepło rozprowadza się wewnątrz wypieku szybciej i bardziej równomiernie. Po drugie, takie dziurawe pieczywo jest łatwiejsze w transporcie – zwłaszcza dla ulicznego sprzedawcy, który owe taralli mógł sobie po prostu nanizać na sznurek czy kij i tak chodzić z nimi po ulicy. A i klienci, jeśli nie zjedli go od razu, to czasem zakładali sobie taki produkt na rękę jak bransoletkę, by zostawić go sobie na później.

Suche i twarde taralli pełniły podobną funkcję co starożytne buccellata – można je było przechowywać nawet przez pół roku, a potem zjeść, maczając je w winie, żeby zmiękły. Czy inspiracją dla formy toroidalnych taralli były arabskie ka'ak, przywożone przez lewantyńskich marynarzy do puglijskiego portu? Całkiem możliwe, choć nie wiadomo na pewno. W każdym razie wkrótce po tym, jak taralli pojawiły się na południu Włoch, na północy zaczęto wypiekać podobne w wyglądzie produkty o różnych regionalnych nazwach, jak bricuocoli, ciaramilie, pane del marinaio, mescuotte, ciambelle, ciambelloni, braciatelle, brazzatelle, czy brasadèle[6] (trzy ostatnie słowa przypominają braccialetto, czyli „bransoletkę”; ostatecznie i braciatella, i braccialetto pochodzą z łacińskiego bracchium, czyli „przedramię”).

Precle

Jak mówi się na precle i precelki w różnych dialektach języka niemieckiego

Włoskie la brazzatella brzmi już całkiem podobnie do niemieckiego die Brezel… Albo das Brezel? A może der Brezel? Wśród osób niemieckojęzycznych nie ma zgody, co do tego, czy to jest ta, to, czy ten precel. Ani co do tego, czy pierwsze „e” w tym słowie jest długie, czy krótkie (der/die/das Bretzel). Są też tacy, głównie w Bawarii i w Austrii, którzy mówią die Brezen (ewentualnie der Brezen). Albo die Brezg, jak mawiają na pograniczu bawarsko-szwabskim.[7] Jest natomiast zgoda co do kształtu: nie pierścień, nie wieniec, ale węzeł spleciony jakby z dwóch szóstek skierowanych do siebie brzuszkami, co daje nie jedną, ale aż trzy dziurki.

Rodzaj gramatyczny precla ma znaczenie również we Francji. Mieszkańcom Alzacji pozwala odróżnić alzacki autentyk od pozaalzackiej podróby. Tak przynajmniej twierdzi pewien alzacki bloger:

Le bretzel” to jest toś coś, czego nie da się ani nazwać, ani zrozumieć, ani strawić, sprzedawane paczkami w supermarketach po drugiej stronie Wogezów. „La bretzel” to przepyszny alzacki specjał.
PiP, vélodidacte: L’histoire de la Bretzel selon l’Hortus Deliciarum, w: Autour du Mont-Sainte-Odile, Overblog, 2013, tłum. własne
‘Le’ bretzel est cette petite chose innommable, incongrue et indigeste, vendue outre-Vosges par paquets dans les supermarchés. ‘La’ bretzel est une spécialité alsacienne succulente.

Tekst oryginalny:
‘Le’ bretzel est cette petite chose innommable, incongrue et indigeste, vendue outre-Vosges par paquets dans les supermarchés. ‘La’ bretzel est une spécialité alsacienne succulente.
Król Salomon jedzący rybę z preclami według Hortus deliciarum Herrady z Landsbergu (1185)

Tenże bloger dowodzi też, że precle były znane w Alzacji już XII w., bowiem ich wizerunki można odnaleźć w Hortus Deliciarum (Ogrodzie Rozkoszy), czyli w czymś w rodzaju średniowiecznej encyklopedii ilustrowanej. Jej autorką jest Herrada z Landsbergu, przeorysza klasztoru na górze św. Otylii we wschodnich Wogezach. Wypieki o charakterystycznym preclowatym kształcie pojawiają się w Ogrodzie na trzech iluminacjach przedstawiających siedzące przy stole postaci biblijne. Co ciekawe, na wszystkich trzech obrazkach precle leżą na stole obok ryby.

Co wspólnego mają precle z rybami? Ano to, że żadna z tych potraw nie zawiera jakichkolwiek składników pochodzących od zwierząt lądowych (ciasto na precle nie zawiera ani jajek, ani masła), a więc można je spożywać w czasie katolickiego postu. Precel był, obok ryby, jednym z głównych symboli postu, co chyba najlepiej widać na słynnym obrazie Pietera Brueghela pt. Walka karnawału z postem.

Pieter Brueghel, Walka karnawału z postem (1559).
Ile precli widzicie na tym obrazie? Ja naliczyłem dziesięć.
Parada karnawałowa w Oberndorfie nad Neckarem

A że precle robiono ze stosunkowo drogiej mąki pszennej, to były pieczywem nie tylko postnym, ale też luksusowym. Ci, których było na nie stać, nierzadko nie mogli się doczekać Wielkiego Postu i zaczynali konsumpcję precli już w karnawale. I tak, w wielu rejonach Niemiec, Belgii i Holandii, precle stały się tradycyjnym przysmakiem karnawałowym, który rozdaje się na ulicach podczas zapustnych procesji. We flamandzkim miasteczku Geraardsbergen przetrwała do dziś tradycja rozrzucania wśród tłumu obtoczonych cukrem ciastek w kształcie precli zwanych krakelingen w pierwszy poniedziałek marca.[8]

Skąd właściwie wziął się ten kształt? Tego nikt nie wie; nawet legendy mające tłumaczyć, skąd pochodzi, nie są ze sobą zgodne. Według jednej, kształt precla ma przypominać ręce mnicha złożone do modlitwy. Wedle innej – wymyślił go wirtemberski piekarz skazany na śmierć, którego hrabia Eberhard z Urach rzekomo obiecał ułaskawić, jeśli ten upiecze chleb, przez który słońce zaświeci trzykrotnie. W każdym razie kształt precla był na tyle charakterystyczny, że cechy piekarzy w miastach całej środkowej Europy przyjęły go za swój herb, który do dziś można zobaczyć na szyldach niemieckich piekarni. Różnice są głównie w orientacji precla: w niektórych herbach cechowych precel wyobrażony jest brzuszkiem do góry, w niektórych – brzuszkiem w dół, a są i takie, gdzie kompromisowo umieszczono go brzuszkiem w bok. Oto jeszcze jeden nierozstrzygnięty dotąd spór dotyczący precli.[9]

Bawarka z koszykiem precli

Tym co łączy precle z różnych regionów – poza kształtem – jest to, że zamiast obwarzać we wrzątku, moczy się je w ługu (czyli czteroprocentowym roztworze wodorotlenku sodu). Po upieczeniu daje to gładką, ale popękaną, błyszcząco miedzianobrązową skórkę. Jeśli wierzyć wspomnianej wyżej legendzie, to precle ługowe zawdzięczamy kotu owego wirtemberskiego piekarza, który przypadkiem strącił przygotowane do pieczenia precle do garnka z ługiem, ale nie było już czasu na zrobienie nowych, więc spanikowany piekarz upiekł te, które wyłowił z ługu, i okazało się, że wynalazł przepis stosowany do dziś. Bawarczycy mają na ten temat inny pogląd: precle ługowe, owszem, wynaleziono przypadkiem, z tym że nie w XV wieku, ale dopiero w XIX, a wynalazku tego dokonano oczywiście w Monachium i wkrótce później skopiowano w Wirtembergii.

Piekarz Anton Nepomuk Pfannenbrenner pracował w XIX w. w monachijskiej kawiarni należącej do dostawcy dworu Johana Eillesa. Pewnego dnia w roku 1839 przydarzył mu się w piekarni doniosły w skutkach błąd. Zwykle do glazurowania precli używał on roztworu cukru – tego dnia sięgnął przez pomyłkę po roztwór wodorotlenku sodu, który przeznaczony był do czyszczenia blach. Wynik był tak przekonujący, że jeszcze tego samego ranka poseł króla Wirtembergii, Wilhelm Eugen von Ursingen, posmakować mógł precla ługowego. Dzień 11 lutego 1839 r. uchodzi od tego czasu za pierwszy dzień, w którym sprzedano precel ługowy.
Publikacja wniosku o rejestrację zgodnie z art. 50 ust. 2 lit. a) rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1151/2012 w sprawie systemów jakości produktów rolnych i środków spożywczych (2013/C 262/06), nr WE: DE-PGI-0005-0971, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej

Obwarzanki

Piekarze krakowscy według miniatury w Kodeksie Baltazara Behema (ok. 1506 r.), f. 246 v.
Warto zwrócić uwagę na stojący obok pieca kocioł z wrzątkiem, który mógł służyć do obwarzania obwarzanków.

O dzisiejszej kuchni polskiej pisze się, że jest połączeniem dwóch dawnych prądów kulinarnych: kuchni chłopskiej – prostej, ubogiej, ale korzystającej z miejscowych i łatwo dostępnych składników – oraz kuchni pańskiej, szlacheckiej – wystawnej, obfitej, egzotycznej, opartej na zasadzie „zastaw się, a postaw się”. Spore to uproszczenie, bo po pierwsze, różnice dochodowe miały większy wpływ na zwyczaje żywieniowe niż różnice stanowe (bogaty chłop mógł jadać tak samo jak średniozamożny szlachcic); a po drugie, oprócz chłopów i szlachty żyły w Polsce jeszcze inne grupy ludności – w tym mieszczanie, o których w kontekście polskiej kuchni jakoś się zapomina. Pewnie dlatego, że większość polskich mieszczan stanowili Niemcy i Żydzi, a nie ludność polskojęzyczna; efekt jest taki, że kuchnia polska to przede wszystkim kuchnia wiejska. Są jednak co najmniej dwie dziedziny, w których dziedzictwo kulinarne polskich miast przetrwało i ma się dobrze – są to browarnictwo i piekarnictwo. Wprawdzie browary i piekarnie istniały również na wsi, ale to właśnie te miejskie słynęły na cały kraj. O znaczeniu miejskich piekarzy do dziś świadczą poznańskie rogale, toruńskie pierniki i krakowskie obwarzanki.

Najstarsza znana wzmianka o obwarzanku krakowskim pochodzi z XIV w. W księdze rachunkowej, w której zapisywano wydatki dworu królewskiego w czasach Jadwigi i Jagiełły, pod datą 2 marca 1394 r. pojawia się zdanie: „dla królowej pani za obwarzanki (pro circulis obarzankij) – 1 grosz.” Słowo „circulis” wskazuje, że obwarzanki już wtedy były okrągłe. Podobnie jak precle, były one produktem zarazem postnym, jak i luksusowym,[10] a więc godnym królewskiego stołu na przedpościu, które obejmowało akurat 2 marca owego roku. Przedpoście, czyli trzy tygodnie poprzedzające Wielki Post, było okresem postu opcjonalnego. Święta Jadwiga zjadła zatem obwarzanków za jeden grosz i śledzi za trzy grosze; za to przebywającej u niej z wizytą księżnej mazowieckiej, która najwyraźniej nie przeginała aż tak z pobożnością, podano już kurczaka.[11]

Mężczyzna sprzedający simitler w Stambule ok. 1906 r.

Produkcja towarów luksusowych zawsze była lukratywnym biznesem, więc nic dziwnego, że cech piekarzy starał się zmonopolizować sprzedaż obwarzanków na terenie Krakowa. Udało się to w 1496 r, kiedy król Jan Olbracht wydał przywilej zezwalający na wypiek pszennego pieczywa – w tym obwarzanków – tylko piekarzom cechowym. Co więcej, obwarzanki można było wypiekać wyłącznie w Wielkim Poście. Przepis ten złagodzono nieco w 1720 r. (wypiek przez cały rok, ale tylko w dni postne), a ostatecznie zniesiono dopiero w połowie XIX w. Oczywiście nie wszyscy piekarze stosowali się do tych ograniczeń. Do połowy 1561 r. na północnych przedmieściach Krakowa (w rejonie dzisiejszego pl. Biskupiego i Pędzichowa) działały zakłady piekarzy niezrzeszonych w cechu, zwanych partaczami. Stosunki między piekarzami cechowymi a partaczami były mniej więcej takie jak między taksówkarzami a kierowcami Ubera, a ich kulminacją było spalenie piekarni partackich w Pędzichowie.[12]

Z XVI w. pochodzi najstarsza znana wzmianka o tureckich chlebkach zwanych simitler, a do złudzenia przypominających krakowskie obwarzanki. Jedne i drugie robi się z dwóch wałeczków drożdżowego ciasta splecionych w wieniec, ozdabia posypką, piecze, a na koniec sprzedaje ze spejalnych wózków. Różnica jest taka, simitler nie obwarza się w wodzie z odrobiną miodu, tylko moczy w wodzie z melasą, sezamowa posypka jest znacznie obfitsza w wersji tureckiej, no i kolor wózków jest różny (w Krakowie – niebieskie, w Stambule – czerwone). Tylko że jeszcze na początku XX w. turecki simit miał kształt cienkiego pierścienia, a nie grubego wieńca, który to kształt krakowskie obwarzanki miały już najpóźniej w latach 20. tegoż stulecia. Trudno stwierdzić z całą pewnością, kto od kogo odgapił, ale lokalny patriotyzm każe mi przyjąć, że oryginalny kształt pochodzi jednak spod Wawelu.

Chłopiec sprzedający obwarzanki krakowskim plażowiczkom nad Wisłą ok. 1929 r.

Tym bardziej, że obwarzanki o takim właśnie kształcie nie są chyba znane nigdzie indziej w Polsce. Poza Krakowem, polskie obwarzanki to znacznie mniejsze i niezaplatane wypieki o gładkiej skórce. Słynne były na przykład obwarzanki smorgońskie, sprzedawane na jarmarkach kaziukowych w Wilnie. Zapewne taki właśnie kresowy obwarzanek miał na myśli Józef Piłsudski, gdy porównał doń Polskę, w której – jego zdaniem – najlepsze było właśnie to, co kresowe.

Polska to taki obwarzanek; jej wszystko to po brzegach.
— Józef Piłsudski, cyt. w: Ksawery Pruszyński: W Belwederze, w: Czas, 279, Kraków: 3 grudnia 1931, s. 3

Podobne wypieki można też spotkać na wschód od Polski, gdzie nazwę „obwarzanek” przekręcono na „barankę”. Oprócz baranek, wschodni Słowianie wypiekają też nieco większe bubliki i nieco mniejsze suszki. Bubliki zwłaszcza zrobiły karierę nie tylko karierę, ale też pieśni i literaturze. Głównie jako symbol nędzy – uliczna sprzedaż bublików była bowiem jednym z najmniej opłacalnych zajęć. Mniej warta od bublika była tylko dziurka od bublika.

Od lewej: bublik, baranka i suszka

Obiecalim i dzielim po równo:
Jednemu – bublik, drugiemu – dziurkę od bublika.
Oto i jest demokratyczna republika!

Władimir Władimirowicz Majakowskij: Misterija-buff [Мистерия-буфф], 1918, tłum. własne

Обещали и делим поровну:
Одному – бублик, другому – дырка от бублика.
Это и есть демократическая республика.


Tekst oryginalny:

Обещали и делим поровну:
Одному – бублик, другому – дырка от бублика.
Это и есть демократическая республика.


Bajgle

Paryż ma swoje bagietki, a Dublin – swój chleb sodowy. San Francisco słynie z chleba na zakwasie, zaś Nowy Orlean wita każdy poranek swoimi beignets [miejscowym odpowiednikiem faworków]. Filadelfia nie byłaby sobą bez pulchnych precli, a Bonn – bez pumpernikla. Ale bodaj żadnego miasta w dziejach świata nie utożsamia się z wyrobem piekarniczym tak mocno jak Nowy Jork z bajglem.
Ed Levine: Was Life Better When Bagels Were Smaller?, w: The New York Times, 31 grudnia 2003, tłum. własne
Paris has its baguettes and Dublin its soda bread. San Francisco trades heavily in sourdough, while New Orleans greets each morning with beignets. It wouldn't be Philadelphia without soft pretzels and it couldn't be Bonn without pumpernickel. But no city, perhaps in the history of the world, is so closely identified with a breadstuff as New York is with the bagel.

Tekst oryginalny:
Paris has its baguettes and Dublin its soda bread. San Francisco trades heavily in sourdough, while New Orleans greets each morning with beignets. It wouldn't be Philadelphia without soft pretzels and it couldn't be Bonn without pumpernickel. But no city, perhaps in the history of the world, is so closely identified with a breadstuff as New York is with the bagel.
Posiłek regeneracyjny dla Żydówki, która właśnie urodziła dziecko (w tym wypadku – dla św. Anny, która właśnie powiła Najśw. Maryję Pannę) – fragment ołtarza Veita Stoßa z bazyliki mariackiej w Krakowie. Czy w tej misce są bajgle, czy jakieś inne bułki?

W jaki sposób krakowski wynalazek stał się nowojorską specjalnością? Bo że bajgiel wynaleziono w Krakowie, raczej nie ma wątpliwości. Najstarsza znana wzmianka o bajglach pochodzi z przepisów antyzbytkowych wydanych w 1610 r. przez krakowską (czy, właściwie, kazimierską) gminę żydowską. Ustawy antyzbytkowe miały zapewnić, by członkowie gminy nie wydawali zbyt dużo (stąd nazwa) na dobra luksusowe, co mogłoby niepotrzebnie prowokować ich chrześcijańskich sąsiadów. Co prawda, są rozbieżności w sprawie interpretacji przepisu dotyczącego bajgli; jedni uważają, że przepis ten zezwalał na kupowanie bajgli tylko tym Żydówkom, które właśnie urodziły dziecko (jako posiłek regeneracyjny?), a inni, że takie smakołyki jak bajgle wolno było spożywać podczas uroczystości z okazji obrzezania nowo narodzonego chłopca.[13] W każdym razie bajgiel, podobnie jak obwarzanek, był luksusem.

Z legendą, o tym jak bajgiel wynaleziono ku czci zwycięstwa króla Jana III pod Wiedniem, już się rozprawiliśmy przy innej okazji. Przypomnę więc tylko, że Sobieski rzeczywiście zasłużył się w pamięci żydowskich piekarzy z Krakowa w ten sposób, że jako pierwszy król od końca XV w. odmówił potwierdzenia przywileju, który dawał cechowi piekarzy krakowskich monopol na produkcję pieczywa z mąki pszennej.[14] A to znaczy, że Żydzi mogli wreszcie legalnie wypiekać bajgle i sprzedawać je na terenie miasta. Czym właściwie różniły się bajgle od obwarzanków? Wydaje się, że wtedy jeszcze niczym, poza tym że jedna nazwa pochodziła z języka polskiego, a druga – z jidysz. Dopiero później z jednego produktu wyewoluowały dwa różne wypieki – chrześcijańsk


Bubliczki w wykonaniu Władimira Minkina
Bubliczki w wykonaniu Władimira Minkina


No kupcież bubliczki,
Gorące bajgielki,
Ostatnie bajgielki
Kupcież u mnie…

— Tłum. na język polski własne z anonimowego przekładu na jidysz rosyjskiej piosenki Jakowa Jadowa pt. Bubliczki (ok. 1920 r.)

נו, קױפֿט זשע בובליטשקי,
הײסינקע בײגעלעך,
די לעצטע בײגעלעך,
נו, קױפֿט בײַ מיר…


Tekst oryginalny:

נו, קױפֿט זשע בובליטשקי,
הײסינקע בײגעלעך,
די לעצטע בײגעלעך,
נו, קױפֿט בײַ מיר…

Notatki

Przepis

Na koniec odrobina rokokowej pornografii dziecięcej: La gimblette, terakotowa figurka autorstwa Clodiona (Claude'a Michela, 1738–1814), wykorzystująca motyw z obrazów Jean-Honoré Fragonarda. Tytyłowa gimblette (wym. żę-blet) to mały francuski obwarzanek, którym dziewczynka nęci uniesionego stopami pieska, ukazując przy tym światu pewną część ciała, będącą wizualnym powtórzeniem smakowitego wypieku z dziurką.

Przypisy

  1. Opis produktu za: Publikacja wniosku zgodnie z art. 6 ust. 2 rozporządzenia Rady (WE) nr 510/2006 w sprawie ochrony oznaczeń geograficznych i nazw pochodzenia produktów rolnych i środków spożywczych (2010/C 38/08), nr WE: PL-PGI-005-0674, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej
  2. Maria Balinska: The Bagel: The Surprising History of a Modest Bread, Yale University Press, 2008, s. 7
  3. Balinska, op. cit., s. 7
  4. Food Composition Tables for the Near East, Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations, 1982, s. 229
  5. Balinska, op. cit., s. 2–6
  6. Gillian Riley: Bread, ring-shaped, w: The Oxford Companion to Italian Food, Oxford University Press, 2007, s. 70–73
  7. Bre(t)z-, w: Atlas zur deutschen Alltagssprache, Universität Augsburg, Philologisch-Historischen Fakultät, 2016
  8. Krakelingen and Tonnekensbrand, end-of-winter bread and fire feast at Geraardsbergen, w: Intangible Cultural Heritage, UNESCO, 2010
  9. Fragen: Wer hat die Brezel erfunden? Und wo ist bei der Brezel eigentlich oben und wo unten?, Ulm: Museum Brot und Kunst – Forum Welternährung
  10. Balinska, op. cit., s. 14
  11. Alexander Przezdziecki: Życie domowe Jadwigi i Jagiełły: z regestrów skarbowych z lat 1388–1417, Warszawa: Skład główny w Księgarni Kommissowej Z. Steblera, 1854, s. 69–70
  12. Izabela Czaja, Marcin Gadocha: Obwarzanek krakowski: historia, tradycja, symbolika, Kraków: Bartosz Głowacki, 2008, s. 14–15
  13. Balinska, op. cit., s. 44–46
  14. Balinska, op. cit., s. 35


◀️ Poprzedni 📜 Spis wpisów Następny ▶️
⏮️ Pierwszy 🎲 Losowy wpis Najnowszy ⏭️