Włoszka z włoszczyzną w posagu

Królowa Bona i jej damy dworu ze śródziemnomorskimi warzywami.
Mal. Maja Berezowska (1970)

Dzień 18 kwietnia 1518 roku stanowi ważną cezurę w historii polskiej kuchni -- a przynajmniej takiej historii, jaką się tradycyjnie opowiada. Owego dnia bowiem Bona Sforza, druga żona króla Zygmunta I zwanego później Starym została koronowana na królową polską. A jak każde dziecko w Polsce dobrze wie, Bona przy tej okazji sprowadziła ze swej rodzinnej ziemi włoskiej do Polski nieznane wcześniej u nas warzywa, które do dziś określamy mianem włoszczyzny. Czy sprowadziła tej włoszczyzny jeden pęczek, czy kilka wozów? Nie wiadomo. Ważne, że na zawsze zrewolucjonizowała polską kuchnię, która warzyw wcześniej zapewne nie znała.

Prawda to czy raczej jeden z najtrwalszych polskich mitów kuchenno-dziejowych?

Bona

Królowa Bona pochodziła z rodu Sforzów, który przez cały XV wiek trząsł Mediolanem, jednym z najbogatszych (tak wówczas, jak i dziś) miast włoskich. Z królem Polski, która wyrastała właśnie na jedną z potęg zaalpejskiej Europy, zeswatał ją sam cesarz Maksymilian I Habsburg w ramach szeroko zakrojonej polityki, w której Habsburgowie rywalizowali z Jagiellonami o panowanie w Europie Środkowej, a z francuskimi Walezjuszami -- o dominację we Włoszech.

Ślub odbył się 6 grudnia 1517 r. w Neopolu, gdzie ponad dwa razy starszego od panny młodej Zygmunta reprezentował, jak to zwykle bywało, pełnomocnik. Zachował się opis uczty weselnej, której dość kosmopolityczne menu może dać nam pewne wyobrażenie na temat kuchni, do której Bona mogła być przyzwyczajona.

Bona Sforza (1494--1557), królowa polska

„Stoły przybrane były bardzo kunsztownie; przed Boną, która zajmowała honorowe miejsce, bił wodotrysk z uperfumowanej wody. Podano 25 potraw w następującej kolejności: nugat z orzeszków z serem śmietankowym, przybrany marmoladą i konfiturą z różnych owoców; galareta z mięsa z sałatą; sztuka mięsa z białym sosem i musztardą; pieczone gołąbki; pieczeń wołowa z sosem winnym lub octowym do wyboru; francuskie ciasto nadziewane serem; dziczyzna gotowana z przyprawą węgierską; paszteciki mięsne; pawie duszone we własnym sosie; ciasteczka florenckie; pieczeń z dziczyzny z białymi kluskami; gałeczki z mięsa; ostra zupa z pieprzem, uważana za ,,potrawę polską"; bażanty pieczone; słodki placek z sera; kapłony szpikowane słoniną; galareta mięsna w specjalnych garnuszkach; króliki we własnym sosie; ,,guanti" -- weselna neapolitańska potrawa z ciasta francuskiego z farszem słodkim, przygotowanym z dodatkiem miodu i cukru; kuropatwy z małymi kwaśnymi jabłuszkami i konfiturą z pigw; ciasteczka ryżowe; obwarzanki i płaskie nadziewane ciasteczka na wszystkie stoły, a na stół honorowy, przy którym siedziała Bona -- smażone kasztany; wreszcie ,,nevole" -- neapolitańskie delikatne ciasto posypane cukrem. Do potraw podawano wino -- białe i czerwone, a także białe wino gotowane z miodem i korzeniami.

— Maria Bogucka: Bona Sforza, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989, s. 55--56

Na wiosnę następnego roku Bona przyjechała do Krakowa, aby zamieszkać na zamku wawelskim, którego wieloletnia przebudowa w modnym wówczas stylu renesansowym, prowadzona przez specjalnie sprowadzonych z Włoch architektów i rzemieślników, właśnie dobiegała końca.

Otrucie Bony Sforzy w Bari.
Mal. Jan Matejko (1859).

Królewscy posłowie jeszcze z Neapolu donosili Zygmuntowi, że jego nowa żona odznaczała się nie tylko urodą, wdziękiem i umiejętnością tańca, ale też wykształceniem i elokwencją, tak iż ,,w rozmowie, nauka i wymowa nie taka, jak jej płci właściwa, ale prawdziwie zadziwiająca" oraz że ,,nic nie wyrzekła, co by nie miało jakiejś wytworności bądź w przenośniach, bądź też w najozdobniejszym wysłowieniu się." W Krakowie, ku niemałemu przerażeniu polskiej szlachty, a pewnie i samego króla, okazało się, że Bona ma także głowę do polityki i smykałkę do interesów. Małżonka władcy, która nie poprzestawała na rodzeniu następców, ale mieszała się też do spraw państwowych, budziła w konserwatywnej Polsce znacznie większe zdumienie niż we Włoszech. Bonie udało się nawet doporowadzić do tego, by w monarchii elekcyjnej, jaką przecież była Polska, jej jedynego syna Zygmunta Augusta wybrano i koronowano na króla jeszcze za życia ojca.

Przyczyniło się to do powstania czarnej legendy Bony, według której królowa jawiła się ,,dobrą" tylko z imienia, w istocie zaś była chorobliwie ambitna, zachłanna, skłonna do makiawelicznych machinacji oraz, jak na renesansową Włoszkę przystało, do trucicielstwa. Pomawiano ją otrucie dwóch pierwszych synowych (Elżbiety Habsburżanki i Barbary Radziwiłłówny) oraz dwóch ostatnich piastowskich książąt mazowieckich (Stanisława i Jana III). Na prędko anektowanym przez Polskę Mazowszu skłócona z synem Bona sama zresztą zamieszkała na osiem lat, po czym w końcu wróciła do Włoch. Tam polska królowa wdowa sama została otruta -- prawdopodobnie na zlecenie króla hiszpańskiego Filipa II Habsburga, który winny jej był zbyt dużo pieniędzy, by mógł zostawić ją przy życiu.

No dobrze, a jak to było z tymi warzywami? Zaraz do tego dojdziemy, ale najpierw przyjrzyjmy się innej słynnej królowej rodem z Włoch, której życie potoczyło się torem dość podobnym do Bony.

Katarzyna

• Katarzyna Medycejska
  • biogram
  • legenda
  • odrzucenie legendy
• wpływy kulinarne Bony na dworze polskiem
  • włoscy kucharze
  • anegdota o parmezanie
• warzywa w Polsce
  • zapomniane warzywa średniowieczne
  • romańskie nazwy nowych warzyw
• Niemcewicz

Notatki

Już Teodorowa włożyła kurczęta w garnek, a trzymając pory i selery w ręku, ,,za mego dzieciństwa," rzekła, ,,nie znaliśmy tej włoszczyzny. Królowa Bona przywiozła nam je z swoich tam, jak się zowią? zamorskich krajów. Z ogrodów królewskich rozeszły się po całych okolicach Krakowa i dalej jeszcze, bo stara królowa j[ej]m[oś]ć lubi ogrody, wszędzie je sadzi i szczepi, mówią że w Czersku i innych imionach* swoich pozasadzała winną macicę."

— Julian Ursyn Niemcewicz: Jan z Tęczyna: powieść historyczna, t. 1, Warszawa: N. Glücksberg, 1825, s. 9--10 *) Dobrach (przypis autora).

Dekada	Rok	We Włoszech	We Francji	W Polsce
1490.	1494	Narodziny Bony Sfrorzy
1500.	1518			Ślub Bony z Zygmuntem I
1510.	1519	Narodziny Katarzyny Medycejskiej
1520.	1520			Narodziny Zygmunta Augusta
	1523			Narodziny Anny Jagiellonki
	1529			Koronacja Zygmunta Augusta vivente rege
1530.	1533		Ślub Katarzyny z Henrykiem, księciem Orleanu
1540.	1544		Narodziny Franciszka (późniejszego króla Franciszka II)
	1547		Henryk zostaje królem, Katarzyna królową fr.
	1548			Śmierć Zygmunta I
1550.	1550		Narodziny Karola (późniejszego króla Karola IX)
	1551		Narodziny Henryka (późniejszego króla pol. i fr.)
	1553		Narodziny Małgorzaty (późniejszej królowej fr. i nawarskiej)
	1556	Powrót Bony do Bari
	1557	Śmierć Bony (otrucie)
	1559		Śmierć króla Henryka, Katarzyna wdową, Franciszek II królem
1560.	1560		Śmierć Franciszka II, Karol IX królem, Katarzyna regentką
	1562		Początek francuskich wojen religijnych
1570.	1572		Ślub Małgorzaty z Henrykiem Burbonem, noc św. Bartłomieja
	1573			Henryk zostaje królem pol.
	1574		Śmierć Karola IX, Henryk królem fr.
1580.	1589		Śmierć Katarzyny i Henryka

Polskie nazwy warzyw włoskiego pochodzenia

Dzisiejsza polska nazwa	Najstarsze poświadczenie w jęz. polskim	Włoski źródłosłów	Uwagi
sałata	1534 -- S. Falimirz, O ziołach	salata	„Salata” to dawna forma włoskiego słowa „insalata”, co znaczy dosłownie: „posolona”, bo od dawna przyprawiało się sałatę solą, octem i oliwą. Zresztą od początku słowo to oznaczało zarówno samo warzywo, jak i potrawę z innych, ale podobnie przyprawionych, warzyw, czyli dzisiejszą sałatkę.
fasola	1568 („fazoły”) -- M. Siennik, Herbarz	fagioli	Warzywo pochodzi z Ameryki, ale dawni Polacy raczej nie byli tego świadomi, bo nazywali je również „grochem” lub „bobem” „włoskim”, „niemieckim” bądź „tureckim”.
karczoch	1568 („garczof”) -- M. Siennik, Herbarz	carciofo	Ostatecznie z arabskiego „al-charszufa”. Niektóre języki europejskie przejęły to słowo razem z arabskim rodzajnikiem „al-” zmienionym na „ar-” (np. ang. „artichoke”), inne bez.
szparag	1605	sparago	W dzisiejszej włoszczyźnie przyjęła się forma „asparago”.
seler	2. poł. XVII w.	sellero	W dzisiejszej włoszczyźnie przyjęła się forma „sedano”.
kalafior	1680 („kaulifior”)	cavolfiore	Dosłownie: „kapuściany (cavolo) kwiat (fiore)”
brokuł	1682 („brochul”)	broccolo
kalarepa	1682 („kaulerapa”)	cavolo rapa	Dosłownie: „kapuściana (cavolo) rzepa (rapa)”
skorzonera (wym.: „skor‑zonera”)	1743	scorzonera	Włoska nazwa wyparła rodzimy polski „wężymord”.
pomidor	XIX w.	pomidori	Dosłownie: „złote jabłka”

Obrazki

• 
• 

  Zrekonstruowany na Wawelu skrzyniowy ogród ziołowy z czasów królowej Bony

Bibliografia

• Anna Bochnakowa: Terminy kulinarne romańskiego pochodzenia w języku polskim do końca XVIII w., Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1984
• Maria Bogucka: Bona Sforza, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989
• Pascal Brioist, Florent Quellier: La table de la Renaissance: Le mythe italien, Presses Universitaires de Rennes, Presses Universitaires François-Rabelais, 2018
  • Loïc Bienassis, Antonella Campanini: La reine à la fourchette et autres histoires : Ce que la table française emprunta à l'Italie : analyse crytique d'un mythe, w: La table de la Renaissance..., s. 29--88
  • Deborah L. Krohn: Le livre de cuisine de la reine : un exemplaire de l'Opera de Scappi dans la collection de Catherine de Médicis, w: La table de la Renaissance..., s. 151--163
  • Florent Quellier: L'engouement pour les légumes dans la France de la Renaissance : un goût d'Italie ?, w: La table de la Renaissance..., s. 211--229
• Antonella Campanini: The Illusive Story Of Catherine de’ Medici: A Gastronomic Myth, w: The New Gastronome, Università degli studi di Scienze Gastronomiche di Pollenzo
• Maria Dembińska: Food and Drink in Medieval Poland: Rediscovering a Cuisine of the Past, tłum. Magdalena Thomas, red. William Woys Weaver, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1999
• Darius von Güttner-Sporzyński: Contextualising the marriage of Bona Sforza to Sigismund I of Poland: Maximilian I’s diplomacy in Italy and Central Europe, w: Folia Historica Cracoviensia, 27/2, Kraków: Wydział Historii i Dziedzictwa Kulturowego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II, 2021, s. 63--90
• Kamil Janicki: Wawel: Biografia, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2022
• Łukasz Łuczaj: Dzika kuchnia, Warszawa: Wydawnictwo Nasza Księgarnia, 2013
• Bona – influencerka mimo woli

---

• Od kogo Francuzi nauczyli się jeść widelcem?