?? lipca 2020 r.

Jeść zdrowo i z humorem

Z Z widelcem wśród książek
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Już starczy!
Fragment obrazu Leandra Bassano (ok. 1595 r.).

Czy nasi przodkowie zdrowo się odżywiali? Można raczej założyć, że przynajmniej chcieli się zdrowo odżywiać, bo ludziom od zawsze zależało, żeby być w dobrej formie, i od zarania dziejów wiedzieli, że to, co jedzą, ma wpływ na stan ich zdrowia. Ale czy wiedzieli jak? Czy zdrowe żywienie było w ogóle możliwe w czasach, kiedy nikt jeszcze nie słyszał o kaloriach, witaminach, białkach, węglowodanach, laktozach, glutenach, alergiach i nietolerancjach pokarmowych?

Otóż tak. Tak jak my (czy przynajmniej niektórzy z nas) staramy się zdrowo jadać, zgodnie z najnowszymi zaleceniami naukowców, tak i nasi przodkowie stosowali diety zalecane przez naukę, jaka była im wtedy dostępna. Choć niekoniecznie najnowszą – jeszcze pięćset lat temu, im nauka była starsza, tym bardziej jej ufano, a pogłębianie wiedzy polegało mniej na nowych odkryciach niż na „ciągłej i wzniosłej rekapitulacji”.[1]

Czytając o dawnej kuchni nie sposób nie spotkać się prędzej czy później z pojęciem dietetyki humoralnej. Dlatego też dzisiaj przyglądnijmy się bliżej teorii humoralnej, która obowiązywała w Europie przez stulecia aż do XIX w. Ale żeby zrozumieć, o co w niej chodzi, będziemy musieli zacząć od podstaw, czyli od dawnych poglądów na budowę materii i funkcjonowanie organizmu ludzkiego. Zapraszam więc na króki wykład o fizyce i fizjologii zgodnie ze stanem wiedzy sprzed rewolucji naukowej.

Budowa materii

Pięć żywiołów: ziemia, woda, powietrze, ogień i eter. Cząstki o kształtach wielościanów foremnych według rysunków Johannesa Keplera.

Cały świat zbudowany jest z bardzo małych, niewidocznych gołym okiem, cząstek o różnych kształtach i właściwościach. Występują one w kilku rodzajach odpowiadających poszczególnym elementom, czyli pierwiastkom, czy też żywiołom: ziemi, wodzie, powietrzu i ogniowi. Pojedyncza cząstka każdego z elementów ma kształt jednego z wielościanów foremnych (zwanych też bryłami platońskimi). Cząstki ziemi mają formę sześcianów, które jako jedyne z brył platońskich dają się idealnie upakować, co sprawia, że ziemia jest ciałem stałym. Woda to maleńkie dwudziestościany, najbardziej zbliżone do kuli, dzięki czemu miękko przepływa między palcami. Ogień dlatego parzy, że jego cząstki mają kształt czworościanu o ostrych wierzchołkach. Cząstka powietrza – też lotnego, ale cięższego niż ogień – to ośmiościan, bryła o dwa razy tylu ścianach co czątka ognia.

Sęk w tym, że wielościanów foremnych jest pięć (i nie więcej, co potrafiono matematycznie udowodnić już w starożytności). Musi zatem istnieć jeszcze piąty żywioł (zwany z łacińska „kwintesencją”), który odpowiadałby piątej bryle, czyli dwunastościanowi. Luc Besson będzie wyobrażał sobie ów piąty element pod postacią gibkiego ciała Milli Jovovich, ale dawni przyrodnicy twierdzili, że jest nim eter – niezwykle subtelny materiał, z którego zbudowane są ciała niebieskie. A że eter nie występuje na Ziemi, to nie będziemy się nim dalej zajmować.

Pozostałe cztery żywioły można opisać parą cech: ciepło – chłodno i wilgotno – sucho. I tak: ziemia jest chłodna i sucha; woda – też chłodna, ale wilgotna; powietrze – wilgotne, ale ciepłe; a ogień, rzecz jasna, jest ciepły i suchy. Każda rzecz, każda substancja i każdy żywy organizm składa się z cząstek tych czterech elementów w różnych proporcjach. Od tej proporcji zależy danej rzeczy przyrodzenie, czyli kompleksja. Coś, co zawiera, powiedzmy, więcej cząstek ognia, a mniej wody, będzie przyrodzenia ciepłego i suchego – w tym większym stopniu, im większa przewaga ognia w składzie elementarnym danego obiektu.

Na razie wszystko jasne? No to zobaczmy teraz, jak to się ma do budowy ludzkiego ciała.

Humory i temperamenty

Idealne proporcje humorów w organizmie ludzkim:
  Krew (64 części)
  Śluz (16 części)
  Żółć (4 części)
  Czarna żółć (1 część)

Cztery w ciele człowieczym humory panują:
Melancholią, flegmą i krwią je mianują,
Przy nich czwarta cholera. Ta ogniu podobna;
Melancholię z ziemią porównać sposobna;
Powietrze z kompleksją krwawą swój kształt zgodzi;
Woda flegmatykowi wilgotna wygodzi.

Szkoła Salernitańska, tłum. Hieronim Olszowski, Kraków: 1640, s. 33; cyt. w: Andrzej Kuropatnicki: Poradnictwo medyczne w renesansowej Anglii, w: Annales Academiae Medicae Silesiensis, nr 69, Katowice: Śląski Uniwersytet Medyczny, 2015, s. 162

Quatuor humores in humano corpore constant:
Sanguis cum cholera, phlegma, melancholia.
Terra melancholicis, aqua consertur pituitæ,
Aër sanguineis, ignea vis choleræ.

Regimen Sanitatis Salernis, w: John Sinclair: The Code of Health and Longevity, Edinburgh: A. Constable & Company, 1807, s. 34

Tekst oryginalny:

Quatuor humores in humano corpore constant:
Sanguis cum cholera, phlegma, melancholia.
Terra melancholicis, aqua consertur pituitæ,
Aër sanguineis, ignea vis choleræ.

Regimen Sanitatis Salernis, w: John Sinclair: The Code of Health and Longevity, Edinburgh: A. Constable & Company, 1807, s. 34


Medicine and Society in Early Modern Europe

Dietetyka humoralna w teorii

Gott Bóg
Essen und trincken Jedzenie i picie
Schlaffen und wachen Sen i czuwanie
Oede oder Ringerung deß Überfluß Umiarkowanie
Nutzen oder Übung des Leybs Ćwiczenia fizyczne
Dauglich Lufft Świeże powietrze
Trost des Gemüths Spokojne myśli
GESONDT ZDROWY
Hippolytus Guarinonius: Die Grewel der Verwüstung Menschlichen Geschlechts, Ingolstadt: 1610; cyt. w: Klaus Bergdolt: Wellbeing: A Cultural History of Healthy Living, tłum. Jane Dewhurst, Polity Press, 2008, s. 200

Kto to wszystko wymyślił?

Dietetyka humoralna w praktyce

Dla porównania

Ajurweda

Ajurweda PL.png
  • Dośa (humory):
    • वात (vāta), wiatr (powietrze + eter), suchy
      • z tego samego pie rdzenia[2] co polski „wiatr”
    • पित्त (pitta), żółć (ogień + woda), gorąca
    • कफ (kapha), śluz (woda + ziemia), ciężki

Medycyna chińska

TMC PL.png

Przypisy

  1. Jak to określił brat Jorge w Imieniu Róży Umberta Eco (cytat z pamięci).
  2. Czyż ten skrót wyrażenia „praindoeuropejski rdzeń” to nie jest najlepsze, co można znaleźć w literaturze dotyczącej językoznawstwa historyczno-porównawczego?


◀️ Poprzedni 📜 Spis wpisów Następny ▶️
⏮️ Pierwszy 🎲 Losowy wpis Najnowszy ⏭️