Włoszka z włoszczyzną w posagu
Dzień 18 kwietnia 1518 roku stanowi ważną cezurę w historii polskiej kuchni -- a przynajmniej takiej historii, jaką się tradycyjnie opowiada. Owego dnia bowiem Bona Sforza, druga żona króla Zygmunta I zwanego później Starym, została koronowana na królową polską. A jak każde dziecko w Polsce dobrze wie, Bona przy tej okazji sprowadziła ze swej rodzinnej ziemi włoskiej do Polski nieznane wcześniej u nas warzywa, które do dziś określamy mianem włoszczyzny. Czy sprowadziła tej włoszczyzny jeden pęczek, czy kilka wozów? Nie wiadomo. Ważne, że na zawsze zrewolucjonizowała polską kuchnię, która warzyw wcześniej zapewne nie znała.
Prawda to czy raczej jeden z najtrwalszych polskich mitów kuchenno-dziejowych?
Bona z Mediolanu
Królowa Bona pochodziła z rodu Sforzów, który przez cały XV wiek trząsł Mediolanem, jednym z najbogatszych (tak wówczas, jak i dziś) miast włoskich. Niestety dla Bony, jej ojciec zmarł, gdy miała kilka miesięcy, po czym władzę w Mediolanie przejął stryj jej ojca, a jej matka wraz z samą Boną musiała przenieść się do Bari na południu Włoch. Wciąż miała jednak potężnych sojuszników. Z królem Polski, która wyrastała właśnie na jedną z potęg zaalpejskiej Europy, zeswatał Bonę sam cesarz Maksymilian I Habsburg w ramach szeroko zakrojonej polityki, w której Habsburgowie rywalizowali z Jagiellonami o panowanie nad Europą Środkową, a z francuskimi Walezjuszami -- o dominację we Włoszech.[1]
Ślub odbył się 6 grudnia 1517 r. w Neopolu, gdzie ponad dwa razy starszego od panny młodej Zygmunta reprezentował, jak to zwykle bywało, pełnomocnik. Zachował się opis uczty weselnej, której dość kosmopolityczne menu może dać nam pewne wyobrażenie na temat kuchni, do której Bona mogła być przyzwyczajona.
.jpg)
| Stoły przybrane były bardzo kunsztownie; przed Boną, która zajmowała honorowe miejsce, bił wodotrysk z uperfumowanej wody. Podano 25 potraw w następującej kolejności: nugat z orzeszków z serem śmietankowym, przybrany marmoladą i konfiturą z różnych owoców; galareta z mięsa z sałatą; sztuka mięsa z białym sosem i musztardą; pieczone gołąbki; pieczeń wołowa z sosem winnym lub octowym do wyboru; francuskie ciasto nadziewane serem; dziczyzna gotowana z przyprawą węgierską; paszteciki mięsne; pawie duszone we własnym sosie; ciasteczka florenckie; pieczeń z dziczyzny z białymi kluskami; gałeczki z mięsa; ostra zupa z pieprzem, uważana za ,,potrawę polską"; bażanty pieczone; słodki placek z sera; kapłony szpikowane słoniną; galareta mięsna w specjalnych garnuszkach; króliki we własnym sosie; ,,guanti" -- weselna neapolitańska potrawa z ciasta francuskiego z farszem słodkim, przygotowanym z dodatkiem miodu i cukru; kuropatwy z małymi kwaśnymi jabłuszkami i konfiturą z pigw; ciasteczka ryżowe; obwarzanki i płaskie nadziewane ciasteczka na wszystkie stoły, a na stół honorowy, przy którym siedziała Bona -- smażone kasztany; wreszcie ,,nevole" -- neapolitańskie delikatne ciasto posypane cukrem. Do potraw podawano wino -- białe i czerwone, a także białe wino gotowane z miodem i korzeniami. |
| — Maria Bogucka: Bona Sforza, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989, s. 55--56 |
Na wiosnę następnego roku Bona przyjechała do Krakowa, aby zamieszkać na zamku wawelskim, którego wieloletnia przebudowa w modnym wówczas stylu renesansowym, prowadzona przez specjalnie sprowadzonych z Włoch architektów i rzemieślników, właśnie dobiegała końca.
Królewscy posłowie jeszcze z Neapolu donosili Zygmuntowi, że jego nowa żona odznaczała się nie tylko urodą, wdziękiem i umiejętnością tańca, ale też wykształceniem i elokwencją, tak iż ,,w rozmowie, nauka i wymowa nie taka, jak jej płci właściwa, ale prawdziwie zadziwiająca" oraz że ,,nic nie wyrzekła, co by nie miało jakiejś wytworności bądź w przenośniach, bądź też w najozdobniejszym wysłowieniu się."[2] W Krakowie, ku niemałemu przerażeniu polskiej szlachty, a pewnie i samego króla, okazało się, że Bona ma także głowę do polityki i smykałkę do interesów. Małżonka władcy, która nie poprzestawała na rodzeniu następców, ale mieszała się też do spraw państwowych, budziła w konserwatywnej Polsce znacznie większe zdumienie niż we Włoszech. Bonie udało się nawet doprowadzić do tego, by w monarchii elekcyjnej, jaką przecież była Polska, jej jedynego syna Zygmunta Augusta wybrano i koronowano na króla w wieku dziewięciu lat, jeszcze za życia ojca.
Przyczyniło się to do powstania czarnej legendy Bony, wedle której królowa jawiła się ,,dobrą" tylko z imienia, w istocie zaś była chorobliwie ambitna, zachłanna, skłonna do makiawelicznych machinacji oraz -- jak na renesansową Włoszkę przystało -- do trucicielstwa. Pomawiano ją o otrucie swych dwóch pierwszych synowych (Elżbiety Habsburżanki i Barbary Radziwiłłówny) oraz dwóch ostatnich piastowskich książąt mazowieckich (Stanisława i Jana III). Na prędko anektowanym przez Polskę Mazowszu skłócona z synem Bona sama zresztą zamieszkała na osiem lat, po czym w końcu wróciła do Włoch. Tam polska królowa wdowa sama została otruta -- prawdopodobnie na zlecenie króla hiszpańskiego Filipa II Habsburga, który winny jej był zbyt dużo pieniędzy, by mógł zostawić ją przy życiu.
No dobrze, a jak to było z tymi warzywami? Zaraz do tego dojdziemy, ale najpierw przyjrzyjmy się innej słynnej królowej rodem z Włoch, której życie potoczyło się torem dość podobnym do Bony.
Katarzyna z Florencji
Rok po tym, jak Bona Sforza została królową polską, we Florencji przyszła na świat księżniczka, która -- podobnie jak Bona -- pochodziła z bardzo wpływowej włoskiej rodziny i została w przyszłości królową potężnego państwa na północ od Alp oraz -- też podobnie jak Bona -- zapamiętana została z jednej strony jako kobieta żądna władzy i bezwzględna, a z drugiej jako ta, która wzbogaciła kuchnię swej przybranej ojczyzny o wpływy włoskie. Mowa oczywiście o Katarzynie Medycejskiej.
Tak jak Sforzowie władali Mediolanem, tak Medyceusze, którzy wywodzili się z drobnych kupców, przejęli na ponad trzysta lat władzę we Florencji. Katarzyna (Caterina de' Medici) nie miała nawet miesiąca, kiedy została sierotą, toteż jej wychowaniem zajęli się stryjowie jej ojca. Najpierw wziął ją pod swoją opiekę Giovanni de’ Medici, lepiej znany jako papież Leon X. Po jego śmierci pieczę nad Katarzyną przejął Giulio de’ Medici, czyli papież Klemens VII. Ten ostatni wydał czternastoletnią Katarzynę za francuskiego królewicza Henryka. W 1547 r. Henryk odziedziczył po zmarłym bracie tron francuski (jako drugi król o tym imieniu), a jego małżonka tym samym została królową. O ile Henryk II nie pozwalał żonie mieszać się do polityki, a łoże chętniej dzielił z piękną Dianą de Poitiers, to pozycja Katarzyny wzmocniła się po jego śmierci, kiedy tron francuski przejmowali kolejno ich synowie: Franciszek II, Karol IX i wreszcie Henryk III.
Zaborcza, przebiegła, okrutna -- działająca w czasie fancuskich wojen religijnych Katarzyna dorobiła się legendy jeszcze czarniejszej niż Bona. Częściowo może i zasłużenie, lecz jej prawdziwe grzechy i przywary z pewnością zostały wyolbrzymione przez współczesnych jej pamflecistów, a później przez powieściopisarzy z Alexandrem Dumasem na czele, który w Królowej Margot uczynił z Katarzyny główną sprawczynię rzezi hugenotów w Noc św. Bartłomieja, no i -- rzecz jasna -- przyczepił jej łatkę diabolicznej trucicielki.
W dobie Oświecenia, autorzy Wielkiej Encyklopedii Francuskiej próbowali rozciągnąć jej czarną legendę na sferę kulinarną. Pod hasłem Kuchnia możemy bowiem przeczytać, iż to właśnie za Katarzyny prosta i skromna dotąd kuchnia francuska została wynaturzona na skutek zgubnych wpływów włoskich.
| Włosi jako pierwsi odziedziczyli resztki z kuchni dawnych Rzymian i to oni nauczyli Francuzów nieumiarkowania w wystawnym jedzeniu, które to zbytki wielu naszych królów próbowało ograniczyć za pomocą edyktów; ostatecznie zbytki te zatriumfowały jednak ponad prawem za panowania Henryka III, kiedy to kucharze z drugiej strony gór przybywali osiedlać się we Francji, co stanowi pomniejszą z wielu rzeczy, które zawdzięczamy owej zgrai skorumpowanych Włochów służących na dworze Katarzyny Medycejskiej. | ||||
— Louis de Jaucourt: Cuisine, w: Denis Diderot, Jean le Rond D'Alembert: Encyclopédie, ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, t. IV, Paris: Briasson/David/Le Breton/Durand, 1754, s. 538; cyt. w: Loïc Bienassis, Antonella Campanini: La reine à la fourchette et autres histoires…, w: Pascal Brioist, Florent Quellier: La table de la Renaissance…, Presses Universitaires de Rennes, Presses Universitaires François-Rabelais, 2018, s. 48; tłum. własne
Tekst oryginalny:
|
Encyklopedyści wykorzystali ideę rozpowszechnioną już wcześniej w wydanej w 1739 r. książce kucharskiej Dary Komusa, czyli Rozkosze stołu (Les dons de Comus, ou Les délices de la table), gdzie we wstępie historycznym po raz pierwszy zasugerowano, iż Katarzyna sprowadziła do Francji armię włoskich kucharzy, którzy na zawsze zmienili kuchnię francuską na bardziej wyrafinowaną. W XIX w. owa legenda, pozbawiona już negatywnej oceny moralnej, rozwijała się w najlepsze. Katarzynie i jej włoskim kucharzom przypisywano wszystkie kojarzone we Francji z Włochami nowinki kulinarne. Medyceuszka sprowadziła więc nad Sekwanę karczochy i lody, makarony i makaroniki. Jeden z jej kucharzy, Giovanni Pastilla wprowadził do francuskiej kuchni nadziewane ciasta; inny, o nazwisku Cesare Frangipani, wynalazł krem migdałowy; pan Popelini natomiast spopularyzował słodkie pączki z parzonego ciasta.
- Katarzyna Medycejska
- biogram
- legenda
- odrzucenie legendy
- wpływy kulinarne Bony na dworze polskiem
- włoscy kucharze
- anegdota o parmezanie
- warzywa w Polsce
- zapomniane warzywa średniowieczne
- romańskie nazwy nowych warzyw
- Niemcewicz
Notatki
| Już Teodorowa włożyła kurczęta w garnek, a trzymając pory i selery w ręku, ,,za mego dzieciństwa," rzekła, ,,nie znaliśmy tej włoszczyzny. Królowa Bona przywiozła nam je z swoich tam, jak się zowią? zamorskich krajów. Z ogrodów królewskich rozeszły się po całych okolicach Krakowa i dalej jeszcze, bo stara królowa j[ej]m[oś]ć lubi ogrody, wszędzie je sadzi i szczepi, mówią że w Czersku i innych imionach* swoich pozasadzała winną macicę." |
| — Julian Ursyn Niemcewicz: Jan z Tęczyna: powieść historyczna, t. 1, Warszawa: N. Glücksberg, 1825, s. 9--10 *) Dobrach (przypis autora). |
| Dekada | Rok | We Włoszech | We Francji | W Polsce |
|---|---|---|---|---|
| 1490. | 1494 | Narodziny Bony Sfrorzy Początek wojen włoskich |
||
| 1500. | 1518 | Ślub Bony z Zygmuntem I | ||
| 1510. | 1516 | Początek drugiej fazy wojen włoskich (konflikt francusko-habsburski) | ||
| 1519 | Narodziny Katarzyny Medycejskiej | |||
| 1520. | 1520 | Narodziny Zygmunta Augusta | ||
| 1523 | Narodziny Anny Jagiellonki | |||
| 1529 | Koronacja Zygmunta Augusta vivente rege | |||
| 1530. | 1533 | Ślub Katarzyny z Henrykiem, księciem Orleanu | ||
| 1540. | 1544 | Narodziny Franciszka (późniejszego króla Franciszka II) | ||
| 1547 | Henryk zostaje królem, Katarzyna królową fr. | |||
| 1548 | Śmierć Zygmunta I | |||
| 1550. | 1550 | Narodziny Karola (późniejszego króla Karola IX) | ||
| 1551 | Narodziny Henryka (późniejszego króla pol. i fr.) | |||
| 1553 | Narodziny Małgorzaty (późniejszej królowej fr. i nawarskiej) | |||
| 1556 | Powrót Bony do Bari | |||
| 1557 | Śmierć Bony (otrucie) | |||
| 1559 | Koniec wojen włoskich | Śmierć króla Henryka, Katarzyna wdową, Franciszek II królem | ||
| 1560. | 1560 | Śmierć Franciszka II, Karol IX królem, Katarzyna regentką | ||
| 1562 | Początek francuskich wojen religijnych | |||
| 1570. | 1572 | Ślub Małgorzaty z Henrykiem Burbonem, noc św. Bartłomieja | ||
| 1573 | Henryk zostaje królem pol. | |||
| 1574 | Śmierć Karola IX, Henryk królem fr. | |||
| 1580. | 1589 | Śmierć Katarzyny i Henryka |
Polskie nazwy warzyw włoskiego pochodzenia
| Dzisiejsza polska nazwa | Najstarsze poświadczenie w jęz. polskim | Włoski źródłosłów | Uwagi |
|---|---|---|---|
| sałata | 1534 -- S. Falimirz, O ziołach | salata | „Salata” to dawna forma włoskiego słowa „insalata”, co znaczy dosłownie: „posolona”, bo od dawna przyprawiało się sałatę solą, octem i oliwą. Zresztą od początku słowo to oznaczało zarówno samo warzywo, jak i potrawę z innych, ale podobnie przyprawionych, warzyw, czyli dzisiejszą sałatkę. |
| fasola | 1568 („fazoły”) -- M. Siennik, Herbarz | fagioli | Warzywo pochodzi z Ameryki, ale dawni Polacy raczej nie byli tego świadomi, bo nazywali je również „grochem” lub „bobem” „włoskim”, „niemieckim” bądź „tureckim”. |
| karczoch | 1568 („garczof”) -- M. Siennik, Herbarz | carciofo | Ostatecznie z arabskiego „al-charszufa”. Niektóre języki europejskie przejęły to słowo razem z arabskim rodzajnikiem „al-” zmienionym na „ar-” (np. ang. „artichoke”), inne bez. |
| szparag | 1605 | sparago | W dzisiejszej włoszczyźnie przyjęła się forma „asparago”. |
| seler | 2. poł. XVII w. | sellero | W dzisiejszej włoszczyźnie przyjęła się forma „sedano”. |
| kalafior | 1680 („kaulifior”) | cavolfiore | Dosłownie: „kapuściany (cavolo) kwiat (fiore)” |
| brokuł | 1682 („brochul”) | broccolo | |
| kalarepa | 1682 („kaulerapa”) | cavolo rapa | Dosłownie: „kapuściana (cavolo) rzepa (rapa)” |
| skorzonera (wym.: „skor‑zonera”) | 1743 | scorzonera | Włoska nazwa wyparła rodzimy polski „wężymord”. |
| pomidor | XIX w. | pomidori | Dosłownie: „złote jabłka” |
Obrazki
Tak mogły wyglądać uczty na dworze Zygmunta I.
Fragment fryzu podstropowego z Sali Poselskiej na Wawelu. Mal. Dionizy Stuba (1540).
Zrekonstruowany na Wawelu skrzyniowy ogród ziołowy z czasów królowej Bony
Przypisy
- ↑ Darius von Güttner-Sporzyński: Contextualising the marriage of Bona Sforza to Sigismund I of Poland: Maximilian I’s diplomacy in Italy and Central Europe, w: Folia Historica Cracoviensia, 27/2, Kraków: Wydział Historii i Dziedzictwa Kulturowego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II, 2021, s. 63--90
- ↑ Maria Bogucka: Bona Sforza, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989, s. 58
Bibliografia
- Anna Bochnakowa: Terminy kulinarne romańskiego pochodzenia w języku polskim do końca XVIII w., Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1984
- Maria Bogucka: Bona Sforza, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989
- Pascal Brioist, Florent Quellier: La table de la Renaissance: Le mythe italien, Presses Universitaires de Rennes, Presses Universitaires François-Rabelais, 2018
- Loïc Bienassis, Antonella Campanini: La reine à la fourchette et autres histoires : Ce que la table française emprunta à l'Italie : analyse crytique d'un mythe, w: La table de la Renaissance..., s. 29--88
- Pascal Brioist, Florent Quellier: Introduction : Une mythologie de table, objet d'histoire(s), w: La table de la Renaissance..., s. 9--25
- Deborah L. Krohn: Le livre de cuisine de la reine : un exemplaire de l'Opera de Scappi dans la collection de Catherine de Médicis, w: La table de la Renaissance..., s. 151--163
- Florent Quellier: L'engouement pour les légumes dans la France de la Renaissance : un goût d'Italie ?, w: La table de la Renaissance..., s. 211--229
- Antonella Campanini: The Illusive Story Of Catherine de’ Medici: A Gastronomic Myth, w: The New Gastronome, Università degli studi di Scienze Gastronomiche di Pollenzo
- Maria Dembińska: Food and Drink in Medieval Poland: Rediscovering a Cuisine of the Past, tłum. Magdalena Thomas, red. William Woys Weaver, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1999
- Darius von Güttner-Sporzyński: Contextualising the marriage of Bona Sforza to Sigismund I of Poland: Maximilian I’s diplomacy in Italy and Central Europe, w: Folia Historica Cracoviensia, 27/2, Kraków: Wydział Historii i Dziedzictwa Kulturowego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II, 2021, s. 63--90
- Kamil Janicki: Wawel: Biografia, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2022
- Barbara Ketcham Wheaton: Savoring the Past: The French Kitchen and Table from 1300 to 1789, Simon and Schuster, 2011
- Łukasz Łuczaj: Dzika kuchnia, Warszawa: Wydawnictwo Nasza Księgarnia, 2013
- Bona – influencerka mimo woli
| ◀️ Poprzedni | 📜 Spis wpisów | Następny ▶️ |
| ⏮️ Pierwszy | 🎲 Losowy wpis | Najnowszy ⏭️ |
