Włoszka z włoszczyzną w posagu

Królowa Bona i jej damy dworu ze śródziemnomorskimi warzywami
Mal. Maja Berezowska (1970)

Dzień 18 kwietnia 1518 roku stanowi ważną cezurę w historii polskiej kuchni -- a przynajmniej takiej historii, jaką się tradycyjnie opowiada. Owego dnia bowiem Bona Sforza, druga żona króla Zygmunta Starego, została koronowana na królową polską. A jak każde dziecko w Polsce dobrze wie, Bona przy tej okazji sprowadziła ze swej rodzinnej ziemi włoskiej do Polski nieznane wcześniej u nas warzywa, które do dziś określamy mianem włoszczyzny. Czy sprowadziła tej włoszczyzny jeden pęczek, czy kilka wozów? Nie wiadomo. Ważne, że na zawsze zrewolucjonizowała polską kuchnię, która warzyw wcześniej zapewne nie znała.

Prawda to czy raczej jeden z najtrwalszych polskich mitów kuchenno-dziejowych?

Bona z Mediolanu

Kiedy Bona Sforza rodzi się w 1494 r., Hiszpanie zdążyli już rozpocząć podbój odkrytej dwa lata temu Ameryki. Z czasem sprowadzą stamtąd nieznane wcześniej produkty żywnościowe: fasolę, kukurydzę, indyki, kakao, paprykę, wanilię, awokado, dynie, ziemniaki, pomidory, słoneczniki czy orzeszki ziemne. Ale nie tak od razu; narazie jedyne, co udało się sprowadzić z Ameryki, to syfilis.

Europa tymczasem jest areną rywalizacji trzech potężnych dynastii. Jedną z nich są Habsburgowie, którzy zasiadają na elekcyjnym tronie Świętego Cesarstwa Rzymskiego, zaś dziedzicznie panują w Austrii i Niderlandach. Na wschodzie Habsburgowie ścigają się o wpływy z Jagiellonami, władającymi rozległym obszarem między Bałtykiem, Morzem Czarnym i Adriatykiem. Ta rywalizacja będzie przebiegać raczej pokojowo i toczyć się głównie w formie dyplomacji matrymonialnej. Natomiast na zachodzie ich przeciwnikiem są francuscy Walezjuszowie, spoglądający łakomym okiem na malutkie i słabe, ale za to bajecznie bogate państewka w północnych Włoszech, które nominalnie (tak jak państewka niemieckie) należą do cesarstwa.

Bona Sforza d'Aragona (1494--1557), królowa polska

Jednym z najbogatszych jest Księstwo Mediolanu, którym już od wieku trzęsie wywodzący się od najemnych żołnierzy ród Sforzów. Kiedy Bona przychodzi na świat, księciem mediolańskim jest akurat jej ojciec Gian Galeazzo Sforza, choć faktyczną władzę sprawuje jego stryj Ludovico Sforza. Matka Bony Isabella d'Aragona ostro rywalizuje z żoną Ludovica, Beatrice d'Este, o to, której dzieci odziedziczą władzę w Mediolanie. Jako że Isabella ma poparcie swego ojca, króla Neapolu, to Ludovico i Beatrice sprzymierzają się z królem Francji, który sam ma pretensje do neapolitańskiego tronu. Bona ma siedem miesięcy, kiedy wojska francuskie wkraczają do Włoch, rozpoczynając serię tzw. Wojen Włoskich, które Walezjuszowie będą toczyć głównie na terenie nieustannie zmieniających sojusze włoskich państewek i które, z krótkimi przerwami, będą toczyć się przez całe życie Bony, a skończą się dopiero dwa lata po jej śmierci.

Bona wychowuje się w Królestwie Neapolu, dokąd Isabella musiała uciec z Mediolanu. Dzięku rozległym koligacjom nadal ma jednak potężnych sojuszników. Szwagrem Isabelli jest sam cesarz Maksymilian I Habsburg i to on kojarzy małżeństwo Bony z polskim królem Zygmuntem I. Zygmunt jest ponad dwa razy od Bony starszy, ale Zygmuntem Starym zaczną go nazywać dużo później. Ślub ma miejsce 6 grudnia 1517 r. w Neapolu, gdzie pana nie tak już młodego reprezentuje, jak to zwykle bywa, pełnomocnik.

Zachowa się opis uczty weselnej, której dość kosmopolityczne menu może dać nam pewne wyobrażenie na temat kuchni, do której Bona może być przyzwyczajona.

Stoły przybrane były bardzo kunsztownie; przed Boną, która zajmowała honorowe miejsce, bił wodotrysk z uperfumowanej wody. Podano 25 potraw w następującej kolejności: nugat z orzeszków z serem śmietankowym, przybrany marmoladą i konfiturą z różnych owoców; galareta z mięsa z sałatą; sztuka mięsa z białym sosem i musztardą; pieczone gołąbki; pieczeń wołowa z sosem winnym lub octowym do wyboru; francuskie ciasto nadziewane serem; dziczyzna gotowana z przyprawą węgierską; paszteciki mięsne; pawie duszone we własnym sosie; ciasteczka florenckie; pieczeń z dziczyzny z białymi kluskami; gałeczki z mięsa; ostra zupa z pieprzem, uważana za ,,potrawę polską"; bażanty pieczone; słodki placek z sera; kapłony szpikowane słoniną; galareta mięsna w specjalnych garnuszkach; króliki we własnym sosie; ,,guanti" -- weselna neapolitańska potrawa z ciasta francuskiego z farszem słodkim, przygotowanym z dodatkiem miodu i cukru; kuropatwy z małymi kwaśnymi jabłuszkami i konfiturą z pigw; ciasteczka ryżowe; obwarzanki i płaskie nadziewane ciasteczka na wszystkie stoły, a na stół honorowy, przy którym siedziała Bona -- smażone kasztany; wreszcie ,,nevole" -- neapolitańskie delikatne ciasto posypane cukrem. Do potraw podawano wino -- białe i czerwone, a także białe wino gotowane z miodem i korzeniami.

— Maria Bogucka: Bona Sforza, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989, s. 55--56

Na wiosnę następnego roku Bona przyjeżdża do Krakowa, aby zamieszkać na zamku wawelskim, którego wieloletnia przebudowa w modnym stylu renesansowym, prowadzona przez specjalnie sprowadzonych z Włoch architektów i rzemieślników, właśnie dobiega końca.

Królowa Bona siedząca obok stojącego króla Zygmunta I
Mal. Jan Matejko (1874).

Królewscy posłowie jeszcze z Neapolu donosili Zygmuntowi, że jego nowa żona odznacza się nie tylko urodą, wdziękiem i umiejętnością tańca, ale też wykształceniem i elokwencją, tak iż ,,w rozmowie, nauka i wymowa nie taka, jak jej płci właściwa, ale prawdziwie zadziwiająca" oraz że ,,nic nie wyrzekła, co by nie miało jakiejś wytworności bądź w przenośniach, bądź też w najozdobniejszym wysłowieniu się." W Krakowie, ku niemałemu przerażeniu polskiej szlachty, a pewnie i samego króla, okazuje się, że Bona ma także głowę do polityki i smykałkę do interesów. Małżonka władcy, która nie poprzestaje na rodzeniu następców, ale miesza się też do spraw państwowych, budzi w konserwatywnej Polsce znacznie większe zdumienie niż we Włoszech. Bonie udaje się nawet doprowadzić do tego, by w monarchii elekcyjnej, jaką przecież jest Polska, jej jedynego syna Zygmunta Augusta wybrano i koronowano na króla w wieku dziewięciu lat, jeszcze za życia ojca.

Z czasem przyczyni się to do powstania czarnej legendy Bony, wedle której królowa jawi się ,,dobrą" tylko z imienia, w istocie zaś jest chorobliwie ambitna, zachłanna, skłonna do makiawelicznych machinacji oraz -- jak na renesansową Włoszkę przystało -- do trucicielstwa. Pomawia się ją o otrucie swych dwóch pierwszych synowych (Elżbiety Habsburżanki i Barbary Radziwiłłówny) oraz dwóch ostatnich piastowskich książąt mazowieckich (Stanisława i Jana III). Na prędko anektowanym przez Polskę Mazowszu skłócona z synem Bona sama zresztą zamieszkuje na osiem lat, po czym w końcu wraca do Włoch. Tam polska królowa wdowa sama zostanie otruta -- prawdopodobnie na zlecenie króla hiszpańskiego Filipa II Habsburga, który jest jej winny zbyt dużo pieniędzy, by mógł ją zostawić przy życiu.

No dobrze, a jak to było z tymi warzywami? Zaraz do tego dojdziemy, ale najpierw przyjrzyjmy się innej słynnej królowej rodem z Włoch, której życie potoczyło się torem dość podobnym do Bony.

Katarzyna z Florencji

Caterina de' Medici (1519–1589), królowa francuska
Mal. Germain Le Mannier.

Rok po tym, jak Bona Sforza została królową polską, we Florencji przychodzi na świat dziewczynka, która -- podobnie jak Bona -- pochodzi z bardzo wpływowej włoskiej rodziny i zostanie w przyszłości królową potężnego państwa na północ od Alp oraz -- też podobnie jak Bona -- zapamiętana zostanie z jednej strony jako kobieta żądna władzy i bezwzględna, a z drugiej jako ta, która wzbogaciła kuchnię swej przybranej ojczyzny o wpływy włoskie. Mowa oczywiście o Katarzynie Medycejskiej.

Tak jak Sforzowie władają Mediolanem, tak Medyceusze, którzy wywodzą się z drobnych kupców, przejęli na ponad trzysta lat władzę we Florencji. Katarzyna (Caterina de' Medici) nie ma nawet miesiąca, kiedy zostaje sierotą, toteż jej wychowaniem zajmują się stryjowie jej ojca. Najpierw bierze ją pod swoją opiekę Giovanni de’ Medici, lepiej znany jako papież Leon X. Po jego śmierci pieczę nad Katarzyną przejmuje Giulio de’ Medici, czyli papież Klemens VII.

W tym czasie Habsburgowie przejmują panowanie nad Neapolem i Hiszpanią (wraz z jej zamorskim imperium). Francja jest teraz otoczona habsburskimi posiadłościami z prawie każdej strony, co prowadzi do tego, że Wojny Włoskie przeradzają się w otwarty konflikt między Habsburgami a Walezjuszami. Po stronie tych drugich opowiada się m.in. Państwo Kościelne, a żeby umocnić ten sojusz, Klemens VII wydaje czternastoletnią Katarzynę za francuskiego królewicza Henryka.

W 1547 r. Henryk dziedziczy po zmarłym bracie tron francuski (jako drugi król o tym imieniu), a jego małżonka tym samym zostaje królową. O ile Henryk II nie pozwala żonie mieszać się do polityki, a łoże chętniej dzieli z piękną Dianą de Poitiers, to pozycja Katarzyny wzmocni się po jego śmierci w turnieju rycerskim, kiedy tron francuski przejmą kolejno ich synowie: Franciszek II, Karol IX i wreszcie Henryk III.

Zaborcza, przebiegła, okrutna -- działająca w czasie fancuskich wojen religijnych Katarzyna dorobiła się legendy jeszcze czarniejszej niż Bona. Częściowo może i zasłużenie, lecz jej prawdziwe grzechy i przywary z pewnością zostały wyolbrzymione przez współczesnych jej pamflecistów, a później przez powieściopisarzy z Alexandrem Dumasem na czele, który w Królowej Margot uczynił z Katarzyny główną sprawczynię rzezi hugenotów w Noc św. Bartłomieja, no i -- rzecz jasna -- przyczepił jej łatkę diabolicznej trucicielki.

W dobie Oświecenia, autorzy Wielkiej Encyklopedii Francuskiej próbowali rozciągnąć jej czarną legendę na sferę kulinarną. Pod hasłem Kuchnia możemy bowiem przeczytać, iż to właśnie za Katarzyny prosta i skromna dotąd kuchnia francuska została wynaturzona na skutek zgubnych wpływów włoskich.

Włosi jako pierwsi odziedziczyli resztki z kuchni dawnych Rzymian i to oni nauczyli Francuzów nieumiarkowania w wystawnym jedzeniu, które to zbytki wielu naszych królów próbowało ograniczyć za pomocą edyktów; ostatecznie zbytki te zatriumfowały jednak ponad prawem za panowania Henryka III, kiedy to kucharze z drugiej strony gór przybywali osiedlać się we Francji, co stanowi pomniejszą z wielu rzeczy, które zawdzięczamy owej zgrai skorumpowanych Włochów służących na dworze Katarzyny Medycejskiej.

— Louis de Jaucourt: Cuisine, w: Denis Diderot, Jean le Rond D'Alembert: Encyclopédie, ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, t. IV, Paris: Briasson/David/Le Breton/Durand, 1754, s. 538; cyt. w: Loïc Bienassis, Antonella Campanini: La reine à la fourchette et autres histoires…, w: Pascal Brioist, Florent Quellier: La table de la Renaissance…, Presses Universitaires de Rennes, Presses Universitaires François-Rabelais, 2018, s. 48; tłum. własne Les Italiens ont hérité les premiers des débris de la cuisine romaine ; ce sont eux qui ont fait connoître aux François la bonne chère, dont plusieurs de nos rois tentèrent de réprimer l'excès par des édits ; mais enfin elle triompha des lois sous le règne d'Henri III ; alors les cuisiniers de de-là les monts vinrent s'établir en France, et c'est une des moindres obligations que nous ayons à cette foule d'Italiens corrompus qui servirent à la cour de Catherine de Médicis. Tekst oryginalny: Les Italiens ont hérité les premiers des débris de la cuisine romaine ; ce sont eux qui ont fait connoître aux François la bonne chère, dont plusieurs de nos rois tentèrent de réprimer l'excès par des édits ; mais enfin elle triompha des lois sous le règne d'Henri III ; alors les cuisiniers de de-là les monts vinrent s'établir en France, et c'est une des moindres obligations que nous ayons à cette foule d'Italiens corrompus qui servirent à la cour de Catherine de Médicis.

Encyklopedyści wykorzystali ideę rozpowszechnioną już wcześniej w wydanej w 1739 r. książce kucharskiej Dary Komusa, czyli Rozkosze stołu (Les dons de Comus, ou Les délices de la table), gdzie we wstępie historycznym po raz pierwszy zasugerowano, iż Katarzyna sprowadziła do Francji armię włoskich kucharzy, którzy na zawsze zmienili kuchnię francuską na bardziej wyrafinowaną. W XIX w. owa legenda, pozbawiona już negatywnej oceny moralnej, rozwijała się w najlepsze. Katarzynie i jej włoskim kucharzom przypisywano wszystkie kojarzone we Francji z Włochami nowinki kulinarne. Medyceuszka sprowadziła więc nad Sekwanę karczochy i lody, makarony i makaroniki. Jeden z jej kucharzy, Giovanni Pastilla wprowadził do francuskiej kuchni nadziewane ciasta; inny, o nazwisku Cesare Frangipani, wynalazł krem migdałowy; pan Popelini natomiast spopularyzował słodkie pączki z parzonego ciasta.

• Katarzyna Medycejska
  • biogram
  • legenda
  • odrzucenie legendy
• wpływy kulinarne Bony na dworze polskiem
  • włoscy kucharze
  • anegdota o parmezanie
• warzywa w Polsce
  • zapomniane warzywa średniowieczne
  • romańskie nazwy nowych warzyw
• Niemcewicz

Notatki

Te uwagi nasunęły mi się z przyczyny jednego Włocha, z którym świeżo rozmawiałem, a który służył nieboszczykowi kardynałowi Karaffie, aż do jego śmierci, za marszałka dworu. Wyciągałem go na rozmowy o jego profesji: roztoczył przede mną arkana tej podniebiennej umiejętności z taką powagą i magistralnym dostojeństwem, jak gdyby mówił o jakimś ważnym teologicznym dogmacie. Wyczerpał do gruntu rzecz o rozmaitości apetytów: jaki się ma na czczo, jaki po drugim i trzecim daniu; wyliczył środki zadowolenia go to po prostu, to pobudzając go i drażniąc; rozwinął subtelności sztuki sporządzania sosów; najpierw ogólnie, potem wyszczególniając właściwości ich składników i działanie tychże; rozmaitość sałat, wedle pór i czasu, z nadmienieniem, które winno się podawać na gorąco, które zaś na zimno; sposób zdobienia ich i upiększania, iżby się stały powabniejsze dla wzroku. Następnie przeszedł do porządku dań, rozwodząc się w pięknych i ważnych roztrząsaniach: [„z niemałą iście swadą i powagą prawił, jak ćwiartować zające, jak pieczone kury;”] wszystko to ubrane w bogate i wspaniałe słowa, zgoła podobne tym, jakich używa się, traktując o rządzeniu państwem.

— Michel de Montaigne: Próby, tłum. Tadeusz Boy-Żeleński, fragment komedii Terencjusza w przekładzie Edmunda Cięglewicza, t. I, Wolne Lektury J’en ay dit ce mot, sur le subject d’un Italien, que je vien d’entretenir, qui a servy le feu Cardinal Caraffe de maistre d’hostel jusques à sa mort. Je luy faisoy compter de sa charge. Il m’a fait un discours de cette science de gueule, avec une gravité et contenance magistrale, comme s’il m’eust parlé de quelque grand poinct de Theologie. Il m’a dechifré une difference d’appetits : celuy qu’on a à jeun, qu’on a apres le second et tiers service : les moyens tantost de luy plaire simplement, tantost de l’eveiller et picquer : la police de ses sauces ; premierement en general, et puis particularisant les qualitez des ingrediens, et leurs effects : les differences des salades selon leur saison, celle qui doit estre reschaufée, celle qui veut estre servie froide, la façon de les orner et embellir, pour les rendre encores plaisantes à la veue. Apres cela il est entré sur l’ordre du service, plein de belles et importantes considerations. Nec minimo sane discrimine refert quo gestu lepores, et quo gallina secetur. Et tout cela enflé de riches et magnifiques parolles : et celles mesmes qu’on employe à traiter du gouvernement d’un Empire. — Michel de Montaigne: Essais, t. I, Hyperessays Tekst oryginalny: J’en ay dit ce mot, sur le subject d’un Italien, que je vien d’entretenir, qui a servy le feu Cardinal Caraffe de maistre d’hostel jusques à sa mort. Je luy faisoy compter de sa charge. Il m’a fait un discours de cette science de gueule, avec une gravité et contenance magistrale, comme s’il m’eust parlé de quelque grand poinct de Theologie. Il m’a dechifré une difference d’appetits : celuy qu’on a à jeun, qu’on a apres le second et tiers service : les moyens tantost de luy plaire simplement, tantost de l’eveiller et picquer : la police de ses sauces ; premierement en general, et puis particularisant les qualitez des ingrediens, et leurs effects : les differences des salades selon leur saison, celle qui doit estre reschaufée, celle qui veut estre servie froide, la façon de les orner et embellir, pour les rendre encores plaisantes à la veue. Apres cela il est entré sur l’ordre du service, plein de belles et importantes considerations. Nec minimo sane discrimine refert quo gestu lepores, et quo gallina secetur. Et tout cela enflé de riches et magnifiques parolles : et celles mesmes qu’on employe à traiter du gouvernement d’un Empire. — Michel de Montaigne: Essais, t. I, Hyperessays

Już Teodorowa włożyła kurczęta w garnek, a trzymając pory i selery w ręku, ,,za mego dzieciństwa," rzekła, ,,nie znaliśmy tej włoszczyzny. Królowa Bona przywiozła nam je z swoich tam, jak się zowią? zamorskich krajów. Z ogrodów królewskich rozeszły się po całych okolicach Krakowa i dalej jeszcze, bo stara królowa j[ej]m[oś]ć lubi ogrody, wszędzie je sadzi i szczepi, mówią że w Czersku i innych imionach* swoich pozasadzała winną macicę."

— Julian Ursyn Niemcewicz: Jan z Tęczyna: powieść historyczna, t. 1, Warszawa: N. Glücksberg, 1825, s. 9--10 *) Dobrach (przypis autora).

Dekada	Rok	We Włoszech	We Francji	W Polsce
1490.	1494	Narodziny Bony Sfrorzy Początek wojen włoskich
1500.	1518			Ślub Bony z Zygmuntem I
1510.	1516	Początek drugiej fazy wojen włoskich (konflikt francusko-habsburski)
	1519	Narodziny Katarzyny Medycejskiej
1520.	1520			Narodziny Zygmunta Augusta
	1523			Narodziny Anny Jagiellonki
	1529			Koronacja Zygmunta Augusta vivente rege
1530.	1533		Ślub Katarzyny z Henrykiem, księciem Orleanu
1540.	1544		Narodziny Franciszka (późniejszego króla Franciszka II)
	1547		Henryk zostaje królem, Katarzyna królową fr.
	1548			Śmierć Zygmunta I
1550.	1550		Narodziny Karola (późniejszego króla Karola IX)
	1551		Narodziny Henryka (późniejszego króla pol. i fr.)
	1553		Narodziny Małgorzaty (późniejszej królowej fr. i nawarskiej)
	1556	Powrót Bony do Bari
	1557	Śmierć Bony (otrucie)
	1559	Koniec wojen włoskich	Śmierć króla Henryka, Katarzyna wdową, Franciszek II królem
1560.	1560		Śmierć Franciszka II, Karol IX królem, Katarzyna regentką
	1562		Początek francuskich wojen religijnych
1570.	1572		Ślub Małgorzaty z Henrykiem Burbonem, noc św. Bartłomieja
	1573			Henryk zostaje królem pol.
	1574		Śmierć Karola IX, Henryk królem fr.
1580.	1589		Śmierć Katarzyny i Henryka

Polskie nazwy warzyw włoskiego pochodzenia

Dzisiejsza polska nazwa	Najstarsze poświadczenie w jęz. polskim	Włoski źródłosłów	Uwagi
sałata	1534 -- S. Falimirz, O ziołach	salata	„Salata” to dawna forma włoskiego słowa „insalata”, co znaczy dosłownie: „posolona”, bo od dawna przyprawiało się sałatę solą, octem i oliwą. Zresztą od początku słowo to oznaczało zarówno samo warzywo, jak i potrawę z innych, ale podobnie przyprawionych, warzyw, czyli dzisiejszą sałatkę.
fasola	1568 („fazoły”) -- M. Siennik, Herbarz	fagioli	Warzywo pochodzi z Ameryki, ale dawni Polacy raczej nie byli tego świadomi, bo nazywali je również „grochem” lub „bobem” „włoskim”, „niemieckim” bądź „tureckim”.
karczoch	1568 („garczof”) -- M. Siennik, Herbarz	carciofo	Ostatecznie z arabskiego „al-charszufa”. Niektóre języki europejskie przejęły to słowo razem z arabskim rodzajnikiem „al-” zmienionym na „ar-” (np. ang. „artichoke”), inne bez.
szparag	1605	sparago	W dzisiejszej włoszczyźnie przyjęła się forma „asparago”.
seler	2. poł. XVII w.	sellero	W dzisiejszej włoszczyźnie przyjęła się forma „sedano”.
kalafior	1680 („kaulifior”)	cavolfiore	Dosłownie: „kapuściany (cavolo) kwiat (fiore)”
brokuł	1682 („brochul”)	broccolo
kalarepa	1682 („kaulerapa”)	cavolo rapa	Dosłownie: „kapuściana (cavolo) rzepa (rapa)”
skorzonera (wym.: „skor‑zonera”)	1743	scorzonera	Włoska nazwa wyparła rodzimy polski „wężymord”.
pomidor	XIX w.	pomidori	Dosłownie: „złote jabłka”

Obrazki

• 

  Tak mogły wyglądać uczty na dworze Zygmunta I.
  Fragment fryzu podstropowego z Sali Poselskiej na Wawelu. Mal. Dionizy Stuba (1540).

• 

  Zrekonstruowany na Wawelu skrzyniowy ogród ziołowy z czasów królowej Bony

Bibliografia

• Anna Bochnakowa: Terminy kulinarne romańskiego pochodzenia w języku polskim do końca XVIII w., Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1984
• Maria Bogucka: Bona Sforza, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989
• Pascal Brioist, Florent Quellier: La table de la Renaissance: Le mythe italien, Presses Universitaires de Rennes, Presses Universitaires François-Rabelais, 2018
  • Loïc Bienassis, Antonella Campanini: La reine à la fourchette et autres histoires : Ce que la table française emprunta à l'Italie : analyse crytique d'un mythe, w: La table de la Renaissance..., s. 29--88
  • Pascal Brioist, Florent Quellier: Introduction : Une mythologie de table, objet d'histoire(s), w: La table de la Renaissance..., s. 9--25
  • Deborah L. Krohn: Le livre de cuisine de la reine : un exemplaire de l'Opera de Scappi dans la collection de Catherine de Médicis, w: La table de la Renaissance..., s. 151--163
  • Florent Quellier: L'engouement pour les légumes dans la France de la Renaissance : un goût d'Italie ?, w: La table de la Renaissance..., s. 211--229
• Antonella Campanini: The Illusive Story Of Catherine de’ Medici: A Gastronomic Myth, w: The New Gastronome, Università degli studi di Scienze Gastronomiche di Pollenzo
• Maria Dembińska: Food and Drink in Medieval Poland: Rediscovering a Cuisine of the Past, tłum. Magdalena Thomas, red. William Woys Weaver, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1999
• Darius von Güttner-Sporzyński: Contextualising the marriage of Bona Sforza to Sigismund I of Poland: Maximilian I’s diplomacy in Italy and Central Europe, w: Folia Historica Cracoviensia, 27/2, Kraków: Wydział Historii i Dziedzictwa Kulturowego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II, 2021, s. 63--90
• Kamil Janicki: Wawel: Biografia, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2022
• Barbara Ketcham Wheaton: Savoring the Past: The French Kitchen and Table from 1300 to 1789, Simon and Schuster, 2011
• Łukasz Łuczaj: Dzika kuchnia, Warszawa: Wydawnictwo Nasza Księgarnia, 2013
• Bona – influencerka mimo woli

◀️ Poprzedni	📜 Spis wpisów	Następny ▶️
⏮️ Pierwszy	🎲 Losowy wpis	Najnowszy ⏭️

---

• Od kogo Francuzi nauczyli się jeść widelcem?