Pszczeli król

Pszczoły na plastrze miodu

Polskiej kuchni raczej nie kojarzymy, przynajmniej w pierwszym odruchu, z owadami. A przecież pszczoły od setek lat odgrywały rolę niezwykle ważną dla tradycyjnej kuchni polskiej (i nie tylko). Już najstarszy znany opis kraju Mieszka I, spisany przez sefardyjskiego podróżnika Ibrahima ibn Jakuba, przedstawia Polskę jako kraj obfitujący w zboże, mięso i miód. Opinię tę powtórzył półtora wieku później pewien anonimowy Gal, pisząc, że w kraju Słowian jest „las miodopłynny”, „krowy mleczne”, „wody rybne” i „owce wełniste”. Ile w tym nawiązania do biblijnej „krainy miodem i mlekiem płynącej”, a ile szydery z północnych barbarzyńców, co zamiast chlebem, winem i oliwą (jak cywilizowani śródziemnomorscy rolnicy) żywią się ze zbieractwa, rybołóstwa i pasterstwa? Trudno powiedzieć; być może, jedno i drugie po trochu. Tak czy siak, trudno wyobrazić sobie polską kuchnię bez pierników i miodowników, herbaty z miodem, miodów pitnych, krupniku i krambambuli.

Ale kulinarna rola pszczół nie kończy się bynajmniej na ich słodkiej wydzielinie. Polska do tej pory jest jednym z największych na świecie producentów owoców strefy umiarkowanej, a zawdzięcza to właśnie pracy małych puszystych robotnic w żółto-czarne paski, które zapylają jak małe samochodziki te wszystkie polskie jabłonie, grusze, wiśnie, śliwy, brzoskwinie, morele, maliny i borówki, nie mówiąc o gryce, ogórkach i rzepaku.

Co, oprócz miodu, wosku i kitu, zawdzięczamy pszczołom?

Szukając kiedyś informacji na temat znaczenia tych wielce pożytecznych owadów dla dziejów Polski, natknąłem się w anglojęzycznej „encyklopedii” słodyczy na taką oto historyjkę:

Istnieje dawna legenda o wakacie na stanowisku polskiego następcy tronu (najwyraźniej linie sukcesji akurat były puste), na obsadzenie którego wybrano kogoś o nazwisku Michał Wiscionsky [sic]. Dlaczego? Dlatego że podczas procesu selekcji usiadł na nim rój pszczół (historia sugeruje też, że nie był on wybitnym przywódcą i nie zapisał się w pamięci niczym poza tą opowieścią o pszczołach). Pszczołom przypisuje się w Polsce tak istotne znaczenie, że pszczoła zrobiona z diamentów jest nadal w koronie królów, a jej obecność w niej oficjalnie sławi cnoty pszczół.

— Timothy G. Roufs, Kathleen Smyth Roufs: Sweet Treats around the World: An Encyclopedia of Food and Culture, ABC-CLIO, 2014, s. 272–273, tłum. własne There is an old legend about a vacancy for a Polish crown prince (apparently, the lines of inheritance for heirs were empty), and someone named Michael Wiscionsky was the chosen candidate to fill the vacancy. Why? Because a swarm of bees settled on him during the selection process (history also suggests he was not an outstanding leader nor was he remembered for much of anything but the bee story). The bees have such significance in Poland that a bee made of diamonds remains in the crown of the kings, its presence officially extolling the virtues of the bees. Tekst oryginalny: There is an old legend about a vacancy for a Polish crown prince (apparently, the lines of inheritance for heirs were empty), and someone named Michael Wiscionsky was the chosen candidate to fill the vacancy. Why? Because a swarm of bees settled on him during the selection process (history also suggests he was not an outstanding leader nor was he remembered for much of anything but the bee story). The bees have such significance in Poland that a bee made of diamonds remains in the crown of the kings, its presence officially extolling the virtues of the bees.

Już na pierwszy rzut oka widać, że to kompletna bzdura. Właściwie, co zdanie, to błąd. W Polsce na ogół nie wybierano królowi następcy, tylko nowego króla już po śmierci lub ustąpieniu poprzedniego. Proces ten nazywano elekcją, a nie selekcją, i co by nie mówić o rzeczywistej władzy polskich królów, to jednak było to stanowisko zbyt ważne, by pozostawiać obsadzenie go owadom. Nikt w Polsce nie słyszał też o królu „Wiscionskym”, a z tego, co wiadomo o polskich regaliach, to żadna z koron w wawelskim skarbcu koronnym nie była ozdobiona diamentową pszczołą. A jednak ktoś tę historyjkę uznał za na tyle wiarygodną, by ją zapisać w książce ze słowem „encyklopedia” w tytule, więc może jest w niej jakiś pyłek prawdy?

Król pszczół

Królewicz Władysław Zygmunt Waza, późniejszy król polski (pan. 1632–1648), namalowany w 1624 r. przez Petera Paula Rubensa

Zacznijmy od tego króla obranego rzekomo przez pszczoły. Czy któryś z polskich monarchów miał cokolwiek wspólnego z tymi stworzonkami? Otóż, według na przykład Encyclopædii Britanniki w jej wydaniu z 1911 r., tak. Możemy się z niej dowiedzieć, że króla Władysława IV Wazę nazywano „królem pszczół”. Czym ów władca, za panowania którego Rzeczpospolita osiągnęła szczyt potęgi (czyli, jak się chwilę zastanowić, osiągnęła moment, od którego zaczęła się staczać ku upadkowi) zasłużył na taki epitet?

Władysław IV, który przejął koronę po ojcu w 1632 r., był najpopularniejszym monarchą, jaki kiedykolwiek zasiadał na polskim tronie. Szlachta, która miała „króla–kłodę” w Zygmuncie [III], uznała, iż Władysław winien być „królem pszczół, od którego tylko miód dostaniemy” – innymi słowy, mieli nadzieję wyciągnąć od niego jeszcze więcej niż od jego poprzednika. Władysław zgadzał się na wszystko. Obiecał nigdy nie wypowiadać wojny ani nie gromadzić wojska bez zgody sejmu, zobowiązał się wszystkie urzędy obsadzić w określonym czasie, a szlachtę zwolnił z ostatniego jej obowiązku na rzecz skarbu, jakim było płacenie podatku dochodowego.

— William Richard Morfill: Poland, w: Encyclopædia Britannica, t. 21, University of Cambridge, 1911, s. 913, tłum. własne Wladislaus IV, who succeeded his father in 1632, was the most popular monarch who ever sat on the Polish throne. The szlachta, who had had a “King Log” in Sigismund, were determined that Wladislaus should be “a King Bee who will give us nothing but honey” – in other words they hoped to wheedle him out of even more than they had wrested from his predecessor. Wladislaus submitted to everything. He promised never to declare war or levy troops without the consent of the sejm, undertook to fill all vacancies within a certain time, and released the szlachta from the payment of income-tax, their one remaining fiscal obligation. Tekst oryginalny: Wladislaus IV, who succeeded his father in 1632, was the most popular monarch who ever sat on the Polish throne. The szlachta, who had had a “King Log” in Sigismund, were determined that Wladislaus should be “a King Bee who will give us nothing but honey” – in other words they hoped to wheedle him out of even more than they had wrested from his predecessor. Wladislaus submitted to everything. He promised never to declare war or levy troops without the consent of the sejm, undertook to fill all vacancies within a certain time, and released the szlachta from the payment of income-tax, their one remaining fiscal obligation.

Władysław rzeczywiście był ulubieńcem szlachty, a jego elekcja była najspokojnieszą i bodaj najkrótszą w dziejach polskiej monarchii – nikomu nie chciało się nawet kandydować przeciwko faworytowi. Ale szlachta kochała tych królów, którzy jej na dużo pozwalali, a mało żądali w zamian. Im król bezczynniejszy, tym lepszy. Pierwotnym autorem porównania hołubionego przez szlachtę Władysława IV do bezczynnego trutnia był, jak się okazuje, biskup kamieniecki Paweł Piasecki, który tak oto krytykował najjaśniejszego króla jegomości:

Jest więc król polski w swoich funkcjach publicznych całkowicie jakoby królem pszczół, który tylko miody przynosi swoim poddanym. […] Żądła nie ma żadnego, gdyż życie, wolność osobista i mienie szlachty są jak najzupełniej wyjęte spod jego władzy.

— Paweł Piasecki, cyt. w: Karol Szajnocha: Dzieła, t. IX (Dwa lata dziejów naszych: 1646–1648, dalszy ciąg), Warszawa: Józef Ungier, 1877, s. 36–37

Trutnie, czyli samce pszczół, faktycznie nie mają żądeł – ale miodu też nie produkują, więc można by się zastanawiać, na ile trafne było to porównanie. Jednak czy to o tego króla chodziło w przytoczonym wyżej podaniu o królu wybranym przez pszczoły? Raczej nie, bo nie zgadza się ani nazwisko, ani imię. A choć Polska nie miała nigdy władcy o nazwisku Wiscionsky, to miała przecież króla o imieniu Michał.

Rój urojony?

Przytoczoną wyżej anegdotę o roju pszczół, który wskazał właściwego kandydata do polskiego tronu, znalazłem też w innej anglojęzycznej książce, poświęconej pszczołom w wierzeniach religijnych i folklorze. Jest ona o tyle lepsza od tej cytowanej wcześniej, że przynajmniej podaje źródło, z której zaczerpnięto ową legendę. A jest nim niemieckojęzyczna Historia pszczelarstwa z końca XIX w., w którym pojawia się takie oto zdanie:

Michał Wiscionsky [sic] otrzymał od narodu koronę polską, ponieważ podczas elekcji królewskiej usiadł na nim rój pszczół.

— Johann Georg Bessler: Geschichte der Bienenzucht: Ein Beitrag zur Kulturgeschichte, Ludwigsburg: nakładem autora, 1885, s. 63, tłum. własne Michael Wiscionsky erhielt vom Volke die polnische Königskrone, weil sich während der Königswahl ein Bienenschwarm auf ihn setzte. Tekst oryginalny: Michael Wiscionsky erhielt vom Volke die polnische Königskrone, weil sich während der Königswahl ein Bienenschwarm auf ihn setzte.

Również i tu pojawia się ów tajemniczy Wiscionsky! Ale w innym miejscu tej samej niemieckiej książki można już znaleźć bardziej szczegółową wersję legendy. Tutaj nazwisko rzekomo wybranego przez pszczoły króla nie jest już zniekształcone nie do poznania.

Kiedy książę Michał Korybut Wiśniowiecki […] zmierzał na pole elekcyjne w Woli pod Warszawą, towarzyszył mu, poza licznym orszakiem, potężny rój pszczół aż do miejsca, gdzie prymas Polski ogłosił go królem. Uznano to za szczęśliwą przepowiednię, która zresztą później miała się sprawdzić.

— Ibid., s. 218, tłum. własne Als der Fürst Michael Korybut Wisniowiecki […] auf die Königswahlstätte Wola bei Warschau ritt, begleitete ihn außer seinem zahlreichen Gefolge ein mächtiger Bienenschwarm bis zum Platze, auf welchem ihn der Primas von Polen zum Könige ausrief. Es ward dies als eine glückliche Vorbedeutung angesehen, welche sich in der Folge auch bewahrheitet hat. Tekst oryginalny: Als der Fürst Michael Korybut Wisniowiecki […] auf die Königswahlstätte Wola bei Warschau ritt, begleitete ihn außer seinem zahlreichen Gefolge ein mächtiger Bienenschwarm bis zum Platze, auf welchem ihn der Primas von Polen zum Könige ausrief. Es ward dies als eine glückliche Vorbedeutung angesehen, welche sich in der Folge auch bewahrheitet hat.

Michał Korybut Wiśniowiecki, król polski (pan. 1669–1673)

A więc – jak pewnie się już domyśliliście – „Michał Wiscionsky” to tak naprawdę Michał Korybut Wiśniowiecki. Jego wybór na króla w 1669 r. faktycznie był sporym zaskoczeniem, a najbardziej chyba dla niego samego. Jego ojciec, wojewoda ruski, książę Jeremi Wiśniowiecki, posiadał wprawdzie wielkie majątki na Ukrainie i wsławił się skutecznym tłumieniem powstania Chmielnickiego, ale Michał ani nie miał talentów przywódczych ojca, ani jego majątku, utraconego wraz z utratą przez Polskę Zadnieprza. A do tego nie był nawet uważany za kandydata, dopóki nie został wybrany.

Cofnijmy się o dwadzieścia lat, kiedy to po śmierci Władysława IV, zarówno tron, jak i żonę, przejął po nim jego przyrodni, a zarazem cioteczny, brat, Jan Kazimierz Waza. Biorąc pod uwagę, że każde nowe zajęcie szybko mu się nudziło (wcześniej był dowódcą kirasjerów, wicekrólem Portugalii, jezuitą w Loreto i kardynałem – wszystkim na krótko), to na polskim tronie i pod pantoflem dawnej bratowej i tak wytrzymał dość długo. Aż wreszcie, po śmierci Marii Ludwiki, zrażony oporem szlachty wobec jego polityki, rzucił to wszystko i wyjechał do Francji, żeby tam zaszyć się w klasztorze benedyktynów.

Plan pola elekcyjnego – w szopie obradował senat złożony z biskupów, ministrów, wojewodów i kasztelanów, a w obrębie prostokątnego okopu zwanego kołem rycerskim gromadzili się przedstawiciele szlachty. Reszta przybyłej na elekcję szlachty, podzielona na województwa, stała na zewnątrz.

Polska scena polityczna dzieliła się wówczas na dwa główne stronnictwa, różniące się przede wszystkim pomysłem na politykę zagraniczną i stosunkiem do dwóch głównych mocarstw europejskich: Austrii i Francji. Stronnictwo profrancuskie początkowo popierało dwóch kandydatów na tron opróżniony przez abdykację Jana Kazimierza – księcia Ludwika Burbona, zwanego Wielkim Kondeuszem, oraz księcia Filipa Wilhelma Wittelsbacha, palatyna neuburskiego. Z kolei stronnictwo prohabsburskie wysunęło kandydaturę Karola Leopolda, księcia Lotaryngii i Baru. Kondeusz, który zasłynął jako wybitny dowódca wojskowy, bodaj najlepiej nadawał się na króla – i pewnie dlatego odpadł z wyścigu jako pierwszy. Selekcja, jak zawsze w polskiej polityce, była negatywna. Trwała jednak zaciekła walka między dwoma pozostałymi kandydatami, w której żadna ze stron nie szczędziła środków na przekupywanie senatorów (obietnice dla szlachty były za darmo).

Ostatecznie, gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta; zwykła szlachta, zmęczona przedłużającą się elekcją i przepychankami między magnatami z obu stronnictw, podjęła wreszcie rewolucyjną ideę, propagowaną przez podkanclerzego koronnego Andrzeja Olszowskiego, żeby na króla wybrać „Piasta”. Nie chodziło tu jednak o piastowskie korzenie w drzewie genealogicznym (pod tym względem Karol Leopold miałby większe szanse – jego pra⁸-babką, i to w dwóch różnych liniach, była Cymbarka, księżniczka mazowiecka z dynastii Piastów), tylko po prostu o rdzennego Polaka zamiast jakiegoś cudzoziemskiego księcia. Pozostawało tylko pytanie, kto konkretnie miałby zostać tym „piastowskim” królem?

I wtedy właśnie, jak mówi legenda, rój pszczół nadleciał nagle na pole elekcyjne i usiadł na niespodziewającym się niczego księciu Michale, a szlachta uznała, że skoro pszczoły go już wybrały, to reszta jest tylko formalnością. Senatorowie nie mieli innego wyjścia, jak zgodzić się z wyborem owadów i szlachty, i tak zupełnie zaskoczony Michał został królem.

Zaskoczenie nagłym wyborem tak nieprawdopodobnego kandydata musiało być zresztą dość powszechne, skoro tłumaczono je sobie boską interwencją za pośrednictwem owadów i ptaków (inne podania mówią bowiem, że na szopie senatorskiej usiadła gołębica, a nad kołem rycerskim latał orzeł). Co ciekawe, udało mi się znaleźć dwie relacje uczestników elekcji, które potwierdzają obecność pszczelego roju na polu elekcyjnym – z tym że w szczegółach nie zgadzają się ani między sobą, ani z późniejszą legendą. Zacznijmy od wersji Wespazjana Kochowskiego:

Było jeszcze inne zdarzenie, które wzięto za przepowiednię szczęśliwej przyszłości: oto podczas wotowania rój pszczół wiosennych, nadciągnąwszy od wschodu, usiadł był w zakresie województwa łęczyckiego, tak zaś był łagodny, że gdy pszczoły rozproszyły się, żadna nikogo nie ukąsiła i, wkrótce odlatując, znikły z oczu wszystkie razem; nie od rzeczy materia do powinszowań królowi, podnieta nadziei pomyślnego losu. Byłem temu obecny i tylko dla pamięci wypadek ten zapisuję.

— Wespazjan Kochowski: Roczników Polski klimakter IV obejmujący dzieje Polski pod panowaniem króla Michała, tłum. August Mosbach, red. Jan Nepomucen Bobrowicz, Lipsk: Księgarnia Zagraniczna, 1853, s. 30

A zatem rój wcale nie wskazał konkretnego kandydata, tylko po prostu przyleciał na pole, usiadł sobie gdzieś, a potem poleciał dalej. I w ogóle było to już po elekcji Michała na króla, więc pszczoły co najwyżej potwierdziły tylko, że szlachta sama dokonała właściwego wyboru. Taką interpretację tego wydarzenia widać chociażby w anonimowym wierszu przytoczonym przez Kochowskiego:

Widok pola elekcyjnego w 1669 r.

Rój ten szczęśliwą wróżbą potwierdza nasz wybór, Wróży dobrego szczęścia oraz złote czasy; Bo gdy lgną skrzętne pszczoły do twego imienia, Twój król Michał, Lechijo, miód tobie przynosi.

— Ibid.

Z kolei według hrabiego de Chavagnac, który w imieniu dworu cesarskiego forsował kandydaturę księcia lotaryńskiego, pszczoły w ogóle przyłączyły się nie do orszaku księcia Michała, ale atakowały wojewodę podolskiego w drodze na pole elekcyjne. Jego relacja jest o tyle ciekawsza, że ukazuje też zakulisowe machlojki i korupcję polityczną na wielką skalę – w których istotną rolę odgrywał późniejszy następca Michała na polskim tronie, Jan Sobieski, oraz jego żona, Maria Kazimiera z domu d'Arquien. Otóż państwo Sobiescy, należący do stronnictwa profrancuskiego, dogadali się z hrabią, że w zamian za zgodę (ich i Francji) na wybór Karola Leopolda, Lotaryngia zawrze z Francją sojusz przeciwko Austrii, Sobieski dostanie ziemie pod Samborem i 100 tys. franków gotówką, Sobieska otrzyma wielki diament, a hrabia w nagrodę zostanie marszałkiem Francji…

Nazajutrz, w wigilię elekcji, cały dzień jeździłem po senatorach; widziałem się ze spowiednikiem M[arszałka] W[ielkiego] K[oronnego, Jana Sobieskiego], który mi powiedział, iż pan jego nie miał czasu przepisać traktatu, lecz że się spuszczał na słowo moje; prawdziwa spóźnienia przyczyna była, że pani S[obieska] zapomniała była umieścić w traktacie brata swego, P. d'Arq[u]ien, a że dzień elekcji przypadał w Boże Ciało, chciała ją odłożyć na dzień jeden, by mieć czas wytargować co dla brata. Wojewoda podolski [Aleksander Stanisław Bełżecki], którego sobie pozyskała, nie znalazł innego sposobu odłożenia tej elekcji, jak mianując Piasta, to jest króla rodaka. Wnosił on sobie, że gdy nigdy Polacy nie pozwolą na króla z Litwy, Litwini zaś na króla z Korony, że to sprawi zamieszanie, przynagli do odłożenia elekcji i da czas żonie S[obieskiego] wymuszenia na mnie żądanych kondycji. W tym zaufaniu w[ojewo]da, wychodząc od niej i przyjechawszy do [szlachty z] województwa swego, powiedział szlachcie, iż po drodze napadały go roje pszczół i prowadziły aż do nich, co nic innego nie znaczyło, tylko to, że trzeba wybrać Piasta za króla, pszczoły te bowiem są z pasieki Piasta.

— Wyjątek z pamiętników hrabiego de Chavagnac, w: Julian Ursyn Niemcewicz: Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze, red. Jan Nepomucen Bobrowicz, t. IV, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1839, s. 228–229

Plan, jak widać, był sprytny, ale nie wypalił – zdarzył się bodaj największy cud w dziejach Polski i Polacy natychmiast zgodzili się na jednego wspólnego kandydata; był nim właśnie Michał Wiśniowiecki. Znamienne, że – poza tym niewiarygodnym cudem – w obu tych relacjach nie ma nic nadprzyrodzonego, jeśli chodzi o siły przyrody. Ot, rój pszczół przyleciał i odleciał, a już politycy dorobili do tego takie znaczenie, jakie im pasowało. Kochowski pisze o tym wprost:

Elekcja Michała na króla według niemieckiej ulotki z 1669 r. Nad senatorami, otoczonymi przez zbrojną szlachtę, widać rój pszczół i gołębicę.

Jeżeli bardziej ślepy traf aniżeli cud można było dać za przyczynę nadciągnieniu pszczół wylatujących w piękny dzień wiosenny – wtedy, kiedy pomnożona ich gromada nie może już w ulach się pomieścić, całe więc roje upatrują nowe dla siebie siedliska, albo, wypadłszy tylko z gniazda, zbierają miód na przyległych polach, nie bez zasady przypuszczenie, że jakiś przypadek mógł je zagnać w zakres koła elekcyjnego i że po wypoczynku spokojnie sobie odleciały…

— Kochowski, op. cit., s. 30

Był przecież czerwiec, okres rojenia pszczół, w pobliskiej Woli były pewnie jakieś pasieki, więc na polu elekcyjnym od rojów mogło się roić.

Przy Piastowskim stole

Ciekawe jest skojarzenie pszczół z „pasieką Piasta”, którego rzekomo dokonał wojewoda Bełżecki – niewątpliwie oczekując, że będzie to nawiązanie zrozumiałe dla słuchającej go szlachty. Przecież w naszych czasach legendarny protoplasta rodzimej polskiej dynastii królewskiej jest raczej kojarzony z kołodziejstwem niż z pszczelarstwem. Zobaczmy więc, co o zawodzie Piasta tak naprawdę mówią dawne kroniki.

Bartnik według ilustracji z Encyklopedii staropolskiej z 1900 r.

W najstarszym wariancie podania o Piaście, którą znamy z dzieła wspomnianego już anonimowego Gala, Piast ani nie hodował pszczół, ani nie wyrabiał kół; był tylko zwykłym, prostym oraczem, który nieznajomych gości poczęstował wieprzowiną i piwem, przygotowanymi na postrzyżyny syna. Podanie to ewoluowało w kolejnych wiekach, ale dopiero w XVI-wiecznej kronice Marcina Bielskiego Piast staje się bartnikiem (czyli zbieraczem, który wykrada miód dzikim pszczołom), a do wieprzowiny zamiast piwa podaje gościom miód sycony (czyli pitny).

Był na ten czas w Kruszwicy mieszczanin rzeczony Piast, syn Koszyczków, bartnik (drudzy piszą, iż kołodziej), człowiek dobry, prosty i sprawiedliwy; żonę jego zwano Rzepicha; któremu się na ten czas syn urodził. A tak zabił wieprza i beczkę miodu nasycił na mianowanie syna onego według pogańskiego obyczaju. […] Lud wielki na ten czas był w Kruszwicy i nie mogi dostawać żywności kupić, tak że do tego Piasta chodzili w obyczaj kupowania żywności, ale on darmo dawał każdemu, kto do niego przyszedł, onego wieprzowego mięsa i miodu, co był na mianowanie narządził – tak mu sporo było, iż wszyscy nie mogli przepić onego miodu, ani mięsa przejeść.

— Marcin Bielski: Kronika polska, Kraków: Jakub Sibeneycher, 1597, s. 44

O ile wersja z Piastem kołodziejem ostatecznie przyjęła się lepiej niż z Piastem bartnikiem, to w czasie elekcji 1669 r. nawiązanie do Piastowskiej pasieki nie budziło jeszcze zdziwienia (mimo że pasieka to nie barć, a bartnik to nie pszczelarz). Natomiast do dziś pokutuje dość powszechne przekonanie, że miód pitny był napojem, którym nawet prosty kmieć w pradziejach państwa polskiego mógł się delektować. Źródła historyczne wskazują jednak na co innego: miód zawsze był napojem luksusowym, dostępnym tylko ludziom zamożnym i na ogół zarezerwowanym na specjalne okazje. Na codzień, jak przy stole Galowskiego Piasta, pragnienie gaszono jednak piwem.

Mała dygresja: co by było gdyby…?

Dwa lata po porażce w wyborach na króla Sarmatów, Wielki Kondeusz poniósł jeszcze dotkliwszą stratę: jego nadworny kuchmistrz, słynny François Vatel, popełnił samobójstwo. Było to trzeciego dnia wielkiej uczty, którą na zamku Chantilly rękami Vatela wystawiał Kondeusz dla Ludwika XIV. Był piątek, a dostawa ryb nie dojechała na czas, co Vatel uznał za plamę na honorze, którą zmyć mógł jedynie rzucając się (trzykrotnie!) na własną szpadę.

Znany rosyjski aktor Żerar Depardio w tytułowej roli w filmie Rolanda Joffé pt. Vatel (2000)

Kto wie, może gdyby Kondeusz był został królem, Vatel żyłby dłużej? Może zrobiłby karierę na polskim dworze, a przypisywany mu wynalazek – bita słodka śmietana – byłby do dziś znany jako „krem warszawski”, a nie „crème Chantilly”? Może poznałby osobiście Stanisława Czernieckiego, którego historyk Karol Estreicher nazwał polskim Vatelem? Czerniecki, autor najstarszej drukowanej polskiej książki kucharskiej, przez jakiś czas służył u Michała Wiśniowieckiego, zanim przeszedł na dwór książąt Lubomirskich w Nowym Wiśniczu. O ile ciekawszy niż polityczna rywalizacja Kondeusza z Wiśniowieckim byłby kulinarny pojedynek Vatela z Czernieckim!

Historia potoczyła się jednak inaczej. Królem został Michał, ale nie na długo. Należał bowiem do tych z polskich monarchów, którzy lubli dobrze (i odrobinę za dużo!) zjeść i wypić. Kochowski pisał o nim, iż „w jadle był niewstrzemięźliwy, […] pił daleko więcej piwa niż wina, z solą, cukrem i imbirem.” Powiadano nawet, że kiedy dostał w prezencie od miasta Gdańska tysiąc „jabłek chińskich” (czyli pomarańczy), to skosztował jedną, była smaczna, więc potem drugą, po niej trzecią, bo w sumie czemu nie, aż tu nagle okazało się, że sam zeżarł cały tysiąc. Nic więc dziwnego, że król zmarł w wieku zaledwie 33 lat na wrzody układu pokarmowego.

Po jego śmierci Kondeusz jeszcze raz próbował szczęścia w elekcji polskiego króla – i znowuż bez powodzenia. Tym razem dwór Ludwika XIV postawił na wiernego obrońcę interesów francuskich w Polsce i równie wielkiego smakosza – Jana Sobieskiego.

Pszczoła w koronie

Replika korony, którą koronowano większość królów polskich od Władysława Łokietka do Stanisława Augusta. Ładna, ale żadnych pszczół na niej nie ma.

Pozostaje jeszcze zagadka owej diamentowej pszczoły, która ponoć zdobiła koronę królów polskich, by przypominać im, "że wszystkie cnoty można odnaleźć w społeczności pszczół." Sęk w tym, że o tego typu ozdobie nie wspomina żaden ze znawców polskich insygniów królewskich -- ani Michał Rożek, ani Jerzy Lileyko. Choć oczywiście pisali tylko o tych koronach, które zachowaly się do naszych czasów, albo które wymieniono w inwentarzach skarbca królewskiego. Może któryś z polskich władców nosił koronę prywatną (nie należąca do państwa, a więc nie ujmowaną w inwentarzach) z diamentową pszczołą?

Wzmiankę o owej owadziej odzobie w koronie polskch królów można znaleźć w cytowanej już Historii pszczelarstwa autorstwa Besslera:

W koronie, która zdobiła głowy polskich królów, znajduje się diamentowa pszczoła. Ma ona przypominać władcom, że wszelkie cnoty można odnaleźć w zdrowej i prężnej społeczności pszczół.

— Bessler, op. cit., s. 218, tłum. własne In der Krone Polens, welche die Häupter de Polenkönige zierte, befindet sich oben eine Biene von Diamant. Dieselbe sollte die Herrscher an alle Tugenden erinnern, welche man in einem gesunden und tatkräftigen Bienenstaat trifft. Tekst oryginalny: In der Krone Polens, welche die Häupter de Polenkönige zierte, befindet sich oben eine Biene von Diamant. Dieselbe sollte die Herrscher an alle Tugenden erinnern, welche man in einem gesunden und tatkräftigen Bienenstaat trifft.

Ale czy mówią o niej jakiekolwiek polskie źródła? Niewiele, ale coś da się znaleźć. Oto fragment artykułu nadesłanego przez anonimowego „pasiecznika z Kresów” do przedwojennego czasopisma Pszczelasz polski. Jest tu mowa zarówno o Piaście kołodzieju-bartniku, jak i o pszczole diamentowej:

Nasi polscy dziejopisarze wspominają o Piaście kołodzieju, jego pasiece i gościnności, a zaś historyk J. Lelewel w książce swej „Pszczoła i bartnictwo polskie” podaje, że w Koronie Polskiej widniała pszczoła diamentowa jako pozostałość po pierwszym królu pszczelarzu i jako symbol narodu polskiego.

— Pasiecznik z Kresów: Nieco z dziejów bartnictwa w Polsce, w: Pszczelarz polski, sad i pasieka: niezależny ilustrowany miesięcznik, t. 1, Warszawa: Józef Przyłuski, 1930, s. 45 i n.

No to mamy konkretny trop! Lelewel faktycznie napisał dzieło pt. Pszczoły i bartnictwo. Zobaczmy więc, co tam napisał o diamentowej pszczole.

Nic

— Joachim Lelewel: Pszczoły i bartnictwo, w: Polska: Dzieje i rzeczy jej, t. IV, Poznań: J.K. Żupański, 1856, s. 517

Pszczoła z sukienki diamentowej Matki Bożej Częstochowskiej

Lelewel skupił się na daninach i karach sądowych opłacanych w miodzie i wosku oraz na historii polskiego prawodawstwa dotyczącego hodowli pszczół. Materii niewątpliwie istotnej, skoro do dzisiaj w ustawie tej rangi co kodeks cywilny mamy osobny artykuł dotyczący pościgu za uciekającym rojem. Ale o pszczelich klejnotach – ani słowa. Dlaczego zatem kresowy pasiecznik, pisząc o diamentowej pszczole powołał się na Lelewela? Wydaje mi się, że po odpowiedź musimy wrócić do dzieła Besslera, który po opisie m.in. elekcji polskiego króla przez pszczoły i pszczelego klejnotu w koronie podaje spis polskiej literatury poświęconej pszczelarstwu. I na pierwszym miejscu w tejże bibliografii jest właśnie dziełko Lelewela! Podejrzewam więc, że pasiecznik z Kresów informację o diamentowej pszczole znalazł u Besslera, a za źródło tej wzmianki uznał pierwszą pozycję z bibliografii. Ale to znaczy, że zatoczyliśmy kółko i nadal nie wiemy, skąd Bessler tę diamentową pszczołę wytrzasnął.

Sukienka diamentowa Matki Bożej Częstochowskiej z zaznaczoną pszczołą

Szukając czegokolwiek o diamentowej pszczole znalazłem coś innego: pszczołę na diamentowej sukience Matki Bożej Częstochowskiej. Zwyczaj ozdabiania najbardziej znanej katolickiej ikony w Polsce tzw. sukienkami, czyli odpowiednio wyciętymi blaszanymi ekranami, obitymi materiałem i obwieszonych klejnotami, trwa już od wieków. Dwie najstarsze, które zachowały się do dziś, to sukienki rubinowa i właśnie diamentowa. Klejnoty przyszywane do sukienek to dary wotywne od wiernych, które przez lata gromadzono w klasztorze paulinów na Jasnej Górze. Wśród wielu motywów religijnych można tam znaleźć też zupełnie świeckie ozdoby, które darczyńcy nosili na sobie, zanim oddali je w prezencie „pannie świętej, co jasnej broni Częstochowy”. Na sukience, zwanej diamentową, oprócz ozdób w kształcie motyli, można też znaleźć jedną pszczołę.

Choć na całej sukience dominują diamenty, to sama pszczoła nie jest diamentowa. Na ile byłem w stanie stwierdzić na oko, to tułów zrobiony jest z oszlifowanego na kwadrat szmaragdu, a odwłok to perła z wyżłobioną w niej segmentacją. Jest to zapewne zapinka lub sztuczka (coś jak broszka, tylko przyszywana, a nie przypinana) wykonana w Polsce w XVII lub XVIII w. Czy zanim podarowano ją klasztorowi, mogła zdobić królewską koronę? Raczej nie. A jakąś inną część królewskiego stroju? To już prędzej. Wśród wielu ozdób na jasnogórskich sukienkach są i takie, o których wiadomo, że pochodzą z darów królewskich. Może i szmaragdowo-perłową pszczołę podarował któryś z polskich królów bądź królowych?

Gdyby ktoś chciał tej pszczole przyjrzeć się z bliska, to do 4 sierpnia ma niepowtarzalną okazję. Diamentowa sukienka po raz pierwszy opuściła mury klasztoru i można ją podziwiać (ale, niestety, nie fotografować) na wystawie „Rządzić i olśniewać” na zamku warszawskim.

Przypisy

◀️ Poprzedni	📜 Spis wpisów	Następny ▶️
⏮️ Pierwszy	🎲 Losowy wpis	Najnowszy ⏭️