Włoszka z włoszczyzną w posagu
| Już Teodorowa włożyła kurczęta w garnek, a trzymając pory i selery w ręku, ,,za mego dzieciństwa," rzekła, ,,nie znaliśmy tej włoszczyzny. Królowa Bona przywiozła nam je z swoich tam, jak się zowią? zamorskich krajów. Z ogrodów królewskich rozeszły się po całych okolicach Krakowa i dalej jeszcze, bo stara królowa j[ej]m[oś]ć lubi ogrody, wszędzie je sadzi i szczepi, mówią że w Czersku i innych imionach* swoich pozasadzała winną macicę." |
| — Julian Ursyn Niemcewicz: Jan z Tęczyna: powieść historyczna, t. 1, Warszawa: N. Glücksberg, 1825, s. 9--10 *) Dobrach (przypis autora). |
| Dekada | Rok | We Włoszech | We Francji | W Polsce |
|---|---|---|---|---|
| 1490. | 1494 | Narodziny Bony Sfrorzy | ||
| 1500. | 1518 | Ślub Bony z Zygmuntem I | ||
| 1510. | 1519 | Narodziny Katarzyny Medycejskiej | ||
| 1520. | 1520 | Narodziny Zygmunta Augusta | ||
| 1523 | Narodziny Anny Jagiellonki | |||
| 1529 | Koronacja Zygmunta Augusta vivente rege | |||
| 1530. | 1533 | Ślub Katarzyny z Henrykiem, księciem Orleanu | ||
| 1540. | 1544 | Narodziny Franciszka (późniejszego króla Franciszka II) | ||
| 1547 | Henryk zostaje królem, Katarzyna królową fr. | |||
| 1548 | Śmierć Zygmunta I | |||
| 1550. | 1550 | Narodziny Karola (późniejszego króla Karola IX) | ||
| 1551 | Narodziny Henryka (późniejszego króla pol. i fr.) | |||
| 1553 | Narodziny Małgorzaty (późniejszej królowej fr. i nawarskiej) | |||
| 1556 | Powrót Bony do Bari | |||
| 1557 | Śmierć Bony (otrucie) | |||
| 1559 | Śmierć króla Henryka, Katarzyna wdową, Franciszek II królem | |||
| 1560. | 1560 | Śmierć Franciszka II, Karol IX królem, Katarzyna regentką | ||
| 1562 | Początek francuskich wojen religijnych | |||
| 1570. | 1572 | Ślub Małgorzaty z Henrykiem Burbonem, noc św. Bartłomieja | ||
| 1573 | Henryk zostaje królem pol. | |||
| 1574 | Śmierć Karola IX, Henryk królem fr. | |||
| 1580. | 1589 | Śmierć Katarzyny i Henryka |
Polskie nazwy warzyw włoskiego pochodzenia
| Dzisiejsza polska nazwa | Najstarsze poświadczenie w jęz. polskim | Włoski źródłosłów | Uwagi |
|---|---|---|---|
| sałata | 1534 -- S. Falimirz, O ziołach | salata | „Salata” to dawna forma włoskiego słowa „insalata”, co znaczy dosłownie: „posolona”, bo od dawna przyprawiało się sałatę solą, octem i oliwą. Zresztą od początku słowo to oznaczało zarówno samo warzywo, jak i potrawę z innych, ale podobnie przyprawionych, warzyw, czyli dzisiejszą sałatkę. |
| fasola | 1568 („fazoły”) -- M. Siennik, Herbarz | fagioli | Warzywo pochodzi z Ameryki, ale dawni Polacy raczej nie byli tego świadomi, bo nazywali je również „grochem” lub „bobem” „włoskim”, „niemieckim” bądź „tureckim”. |
| karczoch | 1568 („garczof”) -- M. Siennik, Herbarz | carciofo | Ostatecznie z arabskiego „al-charszufa”. Niektóre języki europejskie przejęły to słowo razem z arabskim rodzajnikiem „al-” zmienionym na „ar-” (np. ang. „artichoke”), inne bez. |
| szparag | 1605 | sparago | W dzisiejszej włoszczyźnie przyjęła się forma „asparago”. |
| seler | 2. poł. XVII w. | sellero | W dzisiejszej włoszczyźnie przyjęła się forma „sedano”. |
| kalafior | 1680 („kaulifior”) | cavolfiore | Dosłownie: „kapuściany (cavolo) kwiat (fiore)” |
| brokuł | 1682 („brochul”) | broccolo | |
| kalarepa | 1682 („kaulerapa”) | cavolo rapa | Dosłownie: „kapuściana (cavolo) rzepa (rapa)” |
| skorzonera (wym.: „skor‑zonera”) | 1743 | scorzonera | Włoska nazwa wyparła rodzimy polski „wężymord”. |
| pomidor | XIX w. | pomidori | Dosłownie: „złote jabłka” |
Obrazki
Bibliografia
- Pascal Brioist, Florent Quellier: La table de la Renaissance: Le mythe italien, Presses Universitaires de Rennes, Presses Universitaires François-Rabelais, 2018
- Loïc Bienassis, Antonella Campanini: La reine à la fourchette et autres histoires : Ce que la table française emprunta à l'Italie : analyse crytique d'un mythe, w: La table de la Renaissance..., s. 29--88
- Deborah L. Krohn: Le livre de cuisine de la reine : un exemplaire de l'Opera de Scappi dans la collection de Catherine de Médicis, w: La table de la Renaissance..., s. 151--163
- Florent Quellier: L'engouement pour les légumes dans la France de la Renaissance : un goût d'Italie ?, w: La table de la Renaissance..., s. 211--229
- Anna Bochnakowa: Terminy kulinarne romańskiego pochodzenia w języku polskim do końca XVIII w., Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1984
- Maria Bogucka: Bona Sforza, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989
- Bona – influencerka mimo woli