Kuchnia jeszcze bardziej staropolska dla zupełnie początkujących
Jakiś czas temu pisałem o staropolskich potrawach, które były zarazem bardzo łatwe do wykonania i zaskakująco współczesne, a dzięki temu w sam raz dla osób, które chciałyby rozpocząć swoją przygodę z odtwarzaniem dawnych receptur kulinarnych. W prostocie przepisu, jak widać, tkwi jego trwałość; jajecznicę dzisiaj przyrządza się niemal tak samo, jak dwieście, czterysta czy tysiąc lat temu.
Przepisy wziąłem wtedy z książki pt. Compendium ferculorum, albo Zebranie potraw, napisanej przez kuchmistrza Stanisława Czernieckiego, a której pierwsze wydanie ukazało się drukiem w 1682 r. Napisałem wówczas, że to najstarsza drukowana polska książka kucharska. Jednak w zeszłym roku została ona zdetronizowana! Polscy i ukraińscy historycy dokonali bowiem sensacyjnego odkrycia, że już półtora wieku przed Compendium ferculorum wydano drukiem inną książkę kucharską w języku polskim – z tym że do naszych czasów nie zachował się niestety żaden kompletny egzemplarz. Wprawdzie poszlaki co do jej istnienia były znane już wcześniej, ale pewności nie było, a zachowane urywki podejrzewano o bycie XIX-wiecznymi falsyfikatami. Prześledźmy zatem historię tej nowej najstarszej polskiej książki kucharskiej, zanim wybierzemy z niej jakiś przepis – oczywiście dla początkujących.
„Kuchmistrzostwo”
Ryż ze śmietaną, cukrem i cynamonem
| Kaszę z ryżu tak działaj: Weźmi ryżu, coć się widzi, a czystej śmietany, uwarz ją pierwej, a potym ten ryż wypłucz, a kładź do tej śmietany, a omaścisz masłem i mieszaj, aby się nie zewrzało, tedy będzie czysta kasza, a potem, gdy dasz na misę, posyp cynamonem i cukrem. | ||||||
— Zbiór dla kuchmistrza tak potraw jako i ciast robienia wypisany roku 1757 dnia 24 lipca, red. Jarosław Dumanowski, Switłana Bułatowa, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2021, s. 168
Tekst oryginalny:
|
Tabela synchronistyczna
| Najstarsze drukowane książki kucharskie | Dekada | Inne wydarzenia dla orientacji |
| 1451–1460 | Norymberga 1455 – Johannes Gutenberg drukuje pierwszą książkę (Biblię) przy użyciu ruchomej czcionki. | |
| 1461–1470 | ||
| Bartolomeo Platina, De honesta voluptate et valetudine, Rzym ok. 1470 – pierwsza drukowana książka kucharska na świecie (po łacinie). | 1471–1480 | Bosworth 1485 – król angielski Ryszard III ginie w decydującej bitwie wojny Dwóch Róż. |
| Peter Wagner, Küchenmeisterei, Norymberga 1485 – pierwsza drukowana książka kucharska po niemiecku. Le Viandier, Paryż 1486 – pierwsza drukowana książka kucharska po francusku. |
1481–1490 | 1489 – Veit Stoß kończy pracę nad ołtarzem głównym kościoła mariackiego w Krakowie, arcydziełem rzeźby gotyckiej, a Leonardo da Vinci maluje Damę z gronostajem, arcydzieło malarstwa renesansowego. |
| 1491–1500 | 1492 – Cristoffa Corombo płynie szukać zachodniej drogi do Indii i dociera na Karaiby. | |
| Richard Pynson, The Boke of Cokery, Londyn 1500 – pierwsza drukowana książka kucharska po angielsku. | 1501–1510 | Radom 1505 – król polski Aleksander Jagiellończyk podpisuje konstytucję Nihil novi, ustanawiając w Polsce monarchię parlamentarną. |
| Thomas van der Noot, Een notabel boecxken van cokeryen, Bruksela 1514 – pierwsza drukowana książka kucharska po holendersku. | 1511–1520 | Wittenberga 1517 – Martin Luther ogłasza 95 tez przeciwko sprzedaży odpustów. |
| Ruberto de Nola, Llibre del Coch, Barcelona 1520 – pierwsza drukowana książka kucharska po katalońsku. | 1521–1530 | Mohacz 1526 – Ludwik Jagiellończyk, król czeski, węgierski i chorwacki, ginie w bitwie z Turkami osmańskimi pod wodzą sułtana Sulejmana Wspaniałego. |
| Pavel Severýn, Kuchařství, Praga 1535 – pierwsza drukowana książka kucharska po czesku. | 1531–1540 | |
| Kuchmistrzostwo, Kraków ok. 1540 – pierwsza drukowana książka kucharska po polsku. | 1541–1550 | Norymberga 1543 – ukazuje się drukiem książka Niklasa Koppernigka De revolutionibus orbium coelestium. |
Obrazki
W średniowiecznej kuchni
Ilustracja z jednej z ksiąg domowych norymberskiej fundacji Dwunastu Braci (1475)
Jedna z zachowanych kart Kuchmistrzostwa z różnymi przepisami na ocet (każdy „inszym obyczajem”, czyli na inny sposób)
Fragment mapy Europy (zorientowanej południem do góry) z 1550 r.Ziemie Korony św. Wacława: Czechy (Bohemia), Morawy (Morauia) i Śląsk (Sleſia)Ziemie Korony Królestwa Polskiego (Polonia), w tym Mazowsze (Maſouia), Ruś (Ruſſia) i Podole (Podolia)
Przypisy
Bibliografia
- [Kuchmistrzostwo], Kraków: ok. 1540
- zachowany fragment (przepisy na ocet), Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy -- Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego, sygn. XVI.O.140
- zachowany fragment (przepisy na dania mięsne), Biblioteka Jagiellońska, Dział Starodruków, sygn. Cim 0.913
- Artur Benis: Materyały do historyi drukarstwa i księgarstwa w Polsce, Kraków: Akademia Umiejętności
- Aleksander Brückner: Źródła do dziejów literatury i oświaty polskiej: VII. O pismach dziś nieznanych: IV. Rozmaitości, w: Biblioteka Warszawska, t. I, Warszawa: 1895, s. 24--28
- Switłana Bułatowa, Jarosław Dumanowski: „Kuchmistrzostwo”: Kopia tekstu najstarszej polskiej książki kucharskiej z XVI wieku, w: Silva Rerum, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 18 lipca 2022
- Jarosław Dumanowski: Tajemnica pierwszej polskiej książki kucharskiej, w: Silva Rerum, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 7 lutego 2009
- Karol Estreicher: Bibliografia polska, cz. III, t. XX, Kraków: Akademia Umiejętności, 1891, s. 355
- Magdalena Herman: Ślady pierwszej polskiej książki kucharskiej, w: Silva Rerum, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 3 grudnia 2020
- Henry Notaker: A History of Cookbooks: From Kitchen to Page over Seven Centuries, Oakland: University of California Press, 2017
- Kazimierz Piekarski: Miscellanea Bibliograficzne, w: Przegląd Biblioteczny, IV, 1930, s. 328--339
- Marta Sikorska: Smak i tożsamość: Polska i niemiecka literatura kulinarna w XVII wieku, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2019
- Magdalena Spychaj: „Spis o krmích” z XV wieku: u źródeł czeskiej literatury kulinarnej, w: Przegląd Historyczny, 102/4, 2011, s. 591--607
- Zygmunt Wolski: Kuchmistrzostwo: Szczątki druku polskiego z początku w. XVI, Biała Radziwiłłowska: nakładem autora, 1891
- Zbiór dla kuchmistrza tak potraw jako i ciast robienia wypisany roku 1757 dnia 24 lipca, red. Jarosław Dumanowski, Switłana Bułatowa, Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2021
- Čeněk Zíbrt: Staročeské umění kuchařské, Praha: Stará garda mistrů kuchařů, 1927
| ◀️ Poprzedni | 📜 Spis wpisów | Następny ▶️ |
| ⏮️ Pierwszy | 🎲 Losowy wpis | Najnowszy ⏭️ |
