Gastronomiczny Order Pomiana

Wstęp

Odznaka orderu Pomiana

Na aukcjach numizmatyczno-falerystycznych pojawia się od czasu do czasu takie dziwne odznaczenie jak Order Pomiana. Chociaż nie był on nigdy odznaczeniem państwowym, to jego odznaki produkowała Mennica Państwowa, a dekoracji nimi dokonywano zwykle w polskich ambasadach z całym typowym dla tego rodzaju uroczystości zadęciem.

Odznaka orderowa ma formę trójkątnej, stylizowanej na kielich, złoconej tarczki o wymiarach 57×45 mm. Na kielichu wyobrażona jest w czarnej emalii głowa byka albo żubra ze skrzyżowanymi na niej nożem i widelcem. Odznakę wieszało się na żółtoczerwonej wstążce zakończonej metalową zapinką w kształcie czegoś, co przypomina pieróg. Do jej przechowywania było też ozdobne pudełko z powtórzoną na wieczku głową żubra oraz łacińskim mottem: ,,Materiam superat opus" (,,Materię przewyższa dzieło").

Nóż, widelec, kielich i pieróg sugerują, że order musiał mieć coś wspólnego z jedzeniem i piciem. Ale komu i za co go przyznawano? Kto i dlaczego to robił? Skąd w ogóle pomysł na takie odznaczenie i skąd taka, a nie inna jego nazwa? No i co na tej odznace robi owa żubrza głowa? Na te wszystkie pytania postaram się dzisiaj odpowiedzieć.

Patron orderu: Guru galijskiej gastronomii

Edward Pożerski herbu Pomian (1875--1964), gastroenterolog i gastronom

Zacznijmy od początku, czyli od człowieka, któremu Order Pomiana zawdzięcza swą nazwę.

Edouard de Pomiane, urodzony w 1875 r. w Paryżu, pochodził z polskiej rodziny szlacheckiej i tak naprawdę nazywał się Edward Pożerski. Jego rodzice, uchodźcy po powstaniu styczniowym, posłali go do polskiej szkoły we francuskiej stolicy, gdzie wychowano go na polskiego patriotę, ale karmiono mizernie. We wspomnieniach z czasów szkolnych pisał po latach, że zwykle chodził głodny. A że głodnemu chleb na myśli, to młody Edward tyle myślał ciągle o jedzeniu, że jak poszedł na studia, to wybrał kierunek: fizjologia żywienia. W 1902 r. został doktorem medycyny, a przez większość życia pracował w Instytucie Pasteura, gdzie zajmował się badaniem soków trawiennych.

• IPSB
• Francusko-polskie życie Edwarda Aleksandra Pożerskiego
• O Alibabie i Pomianie, czyli Polakach, którzy mieszali we francuskiej gastronomii
• Desperately Seeking Edouard: A Passion for de Pomiane
• Cooking With Pomiane
• Pourquoi la cuisine n’est pas une science ? (O Pomianie)
• Kuchnia polska widziana znad Sekwany

• 

  Herb Pomian

Potrawa pierwsza: Czy Pożerski pożerskie pożerał kotlety?

• Ojczysty - dodaj do ulubionych
• IPSB
• Przepis Ochorowicz-Monatowej

Założyciel orderu: Ostatni Sarmata w Polsce Ludowej

Trochę ponad rok temu zgłosiłem się do prof. Jarosława Dumanowskiego, kierownika Centrum Dziedzictwa Kulinarnego na Wydziale Nauk Historycznych Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, z zamiarem doktoryzowania się z historii kulinarnej. Nie miałem jednak jeszcze pomysłu, o czym konkretnie miałbym rozprawę doktorską napisać. Profesor zaproponował, żebym zajął się kolekcją przepisów kuchennych ze zbiorów Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie. Jeśli cokolwiek wiecie o tej placówce, to pewnie nie zdziwi Was moja pierwsza reakcja: przecież to jest muzeum zegarów słonecznych! No i rzeczywiście, unikatowa kolekcja zegarów słonecznych, którą w 1895 r. rozpoczął miejscowy lekarz, Feliks Przypkowski, a później rozbudował jego syn Tadeusz, jest największą chlubą jędrzejowskiego muzeum. Lecz Tadeusz Przypkowski nie tylko kontynuował pasję ojca, ale miał też różne własne; interesował się historią sztuki i astronomii, fotografią bromolejową, bibliofilstwem i ekslibrysami, heraldyką, a oprócz tego był też smakoszem i zbieraczem kulinariów.

• Rafał Zaczkowski, Tadeusz Konrad Przypkowski (1905–1977) – gnomonik z Jędrzejowa
• Piotr Adamczewski, Mistrz propagandy
• Wywiad z Janem Przypkowskim
• Janusz Roszko, Ostatni szlachcic Rzeczypospolitej
• Janusz Roszko, Przypkowskiemu panegiryk ostatni
• Janusz Miliszkiewicz, Przypkowski i PRL; w: Spotkania z zabytkami, 10/1996, s. 35-37
• Janusz Roszko, Stefan Bratkowski: Ostatki staropolskie, Warszawa: Czytelnik, 1966

• 

  Tadeusz Przypkowski

• 

  Tadeusz Przypkowski (1905–1977) – w fotelu pod portretem swojego ojca, Feliksa Przypkowskiego (1872–1951). Z prawej strony stoi jego syn, Piotr Maciej Przypkowski (ur. 1947), a po lewej – wnuk, Jan Aleksander Przypkowski (ur. 1973), obecny dyrektor Muzeum im. Przypkowskich.

• 

  Ekslibrys Przypkowskiego

• 

  Ekslibrys gastronomiczny Przypkowskiego

Pamiętam doskonale to ostatnie święcone u Zamoyskiego.* W najbardziej uroczystym momencie najstarszy z nas, Alfred Lauterbach,† dyrektor zbiorów Zamku Królewskiego, miał dostojną przemowę. Ale kiedy doszedł do słów: „Tak tu wspaniale i spokojnie obchodzimy staropolskie święcone, w chwili, gdy ten Hitler… ten Hitler… ten Hitler”, nie mógł z tego Hitlera wybrnąć, dopóki mu Roman Jasiński‡ obok siedzący nie powiedział cicho: „w dupę jebany”, co też Lauterbach donośnie i uroczyście powtórzył. I zaszokowany tym skrzydlatym słowem usiadł czerwony jak burak! Zapanowała cisza, a stare ciotki Zamoyskiego próbowały udawać, że nie słyszały! Zamoyski wspaniale wyszedł z tej sytuacji. Wyjął z tylnej kieszeni dwa rewolwery i parokrotnie strzelił do stojących w rogach wypchanych wielkich niedźwiedzi. Ogary słysząc strzały, wyłamały drzwi i sforą zalały gości. W ten sposób sytuacja była delikatnie uratowana.

— Tadeusz Przypkowski, cyt w: Janusz Miliszkiewicz: Na początek -- zupa cebulowa przypkowska, w: Rzeczpospolita, 3 kwietnia 1999 * August Zamoyski (1893--1970), rzeźbiarz † Jan Alfred Lauterbach (1884--1943), historyk sztuki ‡ Roman Jasiński (1900--1987), pianista

Ojciec nigdy niczego nie ugotował. Nie potrafił. Nawet nie czynił w tej mierze żadnych prób. On był po prostu smakoszem. Znał się na dobrym jadle, pisał o nim i przede wszystkim mówił. No i oczywiście jadł.

— Piotr Maciej Przypkowski, cyt. w: Piotr Adamczewski: Mistrz propagandy, w: Polityka, 3 listopada 2006

Pierwsza sztuka świata

O poglądach Przypkowskiego na sztukę kulinarną

• Przekrój
• L'art et la science de la gastronomie dans les relations entre la France et la Pologne (brak kopii cyfrowej)
  • referat wygłoszony na XII Międzynarodowym Kongresie Historii Nauki w Paryżu (sierpień 1968 r.)

• 

  Sobieski i Marysieńka

• 

  Podkładka pod piwo z zegarem słonecznym

Potrawa druga: Co to są kołduny i jak się je je?

Według Pomiana

Kapituła

Obiad kapituły Orderu Pomiana w drugą rocznicę śmierci Edwarda Pożerskiego. Tyłem do obiektywu, z widoczną wstążką orderową na szyi, siedzi gospodarz spotkania, wielki mistrz Tadeusz Gronowski, a na przeciwko niego -- kanclerz kapituły Tadeusz Przypkowski.

Jednogłośnie‎ ‎postanowiono‎ ‎dążyć‎ ‎do‎ ‎przywrócenia dawnej‎ ‎sławy‎ ‎Polskiej‎ ‎Kuchni, jako‎ ‎wybitnemu‎ ‎działowi‎ ‎Polskiej‎ ‎Kultury,‎ ‎przez‎ ‎sprecyzowanie‎ ‎i‎ ‎na‎ ‎podstawie‎ ‎nowej‎ ‎bazy‎ ‎ustrojowej‎ ‎wprowadzenie‎ ‎w życie‎ ‎jej‎ ‎pojęcia‎ ‎jako‎ ‎sztuki‎ ‎na naukowym‎ ‎podkładzie‎ ‎empirycznym‎ ‎czy‎ ‎badawczym,‎ ‎w przeciwieństwie‎ ‎do‎ ‎dotychczasowego‎ ‎jej‎ ‎traktowania‎ ‎jako zbiurokratyzowanego‎ ‎rzemiosła i‎ ‎przemysłu,‎ ‎co‎ ‎doprowadziło‎ ‎do jej‎ ‎tak‎ ‎powszechnie‎ ‎dyskutowanego‎ ‎upadku.‎

— Rezolucja przyjęta przez kapitułę orderu Pomiana w drugą rocznicę śmierci Edwarda Pożerskiego; cyt. w: Janusz Miliszkiewicz: Przypkowski i PRL, w: Spotkania z Zabytkami, nr 10 (116), Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, październik 1996, s. 36

• Order Pomiana (Przekrój, 1966)
• Na początek - zupa cebulowa przypkowska

Gomułka i Cyrankiewicz

• Adam Miklasz, Luksus w PRL-u: Jak naprawdę żyła wtedy władza?
• Osobisty ochroniarz Gomułki i Gierka w Muzeum Życia w PRL
• Wywiad z Piotrem Lipińskim, autorem książki Cyrankiewicz, wieczny premier (https://tvn24.pl)
• Andzej Klim, Jak w kabarecie: Obrazki z życia PRL, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2016

• 

  Józef Cyrankiewicz

Lista członków kapituły

Członkowie kapituły Orderu Pomiana

Wizerunek	Imię i nazwisko (ur. -- zm.)	Opis
	Tadeusz Gronowski (1894–1990)	Malarz i grafik. Wielki mistrz kapituły.
	Tadeusz Przypkowski (1905--1977)	Gnomonik, historyk nauki i sztuki. Kanclerz kapituły.
	Józef Cyrankiewicz (1911–1989)	Premier
	Lucjan Motyka (1915–2006)	Minister kultury i sztuki
	Adam Rapacki (1909–1970)	Minister spraw zagranicznych
	Edward Sznajder (1920--1978)	Minister handlu wewnętrznego
	Zygmunt Garstecki (1912–1988)	Wiceminister kultury i sztuki
	Jarosław Iwaszkiewicz (1894–1980)	Poeta i pisarz, dyplomata, poseł na Sejm
	Jan Brzechwa (1898–1966)	Poeta i pisarz, radca prawny ZAiKS. Zmarł w drugim roku działalności kapituły.
	Stanisław Konopka (1896--1982)	Historyk medycyny, założyciel Głównej Biblioteki Lekarskiej
	Andrzej Michałowski (ur. 1934)	Wojewódzki konserwator zabytków w Kielcach
	Aleksander Szczygieł (1906--1983)	Fizjolog, założyciel Instytutu Żywności i Żywienia
	Damazy Jerzy Tilgner (1904--1997)	Agrotechnik, profesor technologii przetwórstwa mięsnego
	Mirosław Żuławski (1913--1995)	Pisarz, dyplomata, reprezentant Polski w Unesco

Potrawa trzecia: Z czego się robi homara po polsku?

50 dag wędzonego dorsza 2 marchewki (10 dag) Połowa cytryny i natka pietruszki 10 dag majonezu Obrać dorsza tak, aby nie została ani jedna ość, i podzielić na cząstki. Marchewki obrać i zetrzeć na drobnej tarce. Skropić wszystko cytryną i razem wymieszać, dodając majonez. Przystroić natką pietruszki, a jeśli koniecznie chce się zaimponować potrawą, to można jeszcze domieszać oryginalnego homara lub kraby z puszki. I tak nikt się nie pozna, bo dorsz będzie różowy -- jak homar -- i równie smaczny, a przy tym nie tuczący. Ta świetna przystawka do obiadu -- tania, elegancka i smaczna -- jest specjalnością domu prof. Tadeusza Gronowskiego, nie tylko słynnego plastyka, ale i Kawalera Orderu Pomiana (odznaka dla smakoszy).

— Irena Gumowska: Obiad w pół godziny, Warszawa: Watra, 1980, s. 135

• Homar po polsku

• 

  Tadeusz Gronowski w kuchni (1956)

• 

  Maria i Tadeusz Gronowscy

Odznaczeni

• 

  Przypkowski (z prawej) wręcza odznaki orderu Pomiana Rogerowi Topolinskiemu (z lewej) i Jean-Dominique'owi Arnaboldiemu (Paryż, 1965)

• 

  Przypkowski z członkami francuskiego kolegium orderu Pomiana (Paryż, 1971)

Kawalerowie orderu Pomiana

Wizerunek	Imię i nazwisko (ur. -- zm.)	Kraj zamieszkania*	Opis
	Ang Kim Khoan🔊 (1910–1978)	Kambodża	Hotelarz, minister turystyki Kambodży, dyrektor generalny sieci hoteli pod nazwą Khmerska Spółka Zajazdów Królewskich (Société khmère des Auberges royales). Odznaczenie orderem odbyło się w Paryżu.
	Jean-Dominique Arnaboldi🔊 (1919--1974)	Francja	Dziennikarz zajmujący się tematyką gastronomiczną, jeden z jurorów turnieju o Złotą Patelnię (Poêle d’or)
	Gian Giuseppe Brenna🔊 (1920--2006)	Włochy	Dentysta, z zamiłowania gastronom, delegat prowincji Como w Lombardii do Włoskiej Akademii Kulinarnej (Accademia Italiana della Cucina)
	André Hurtrel🔊 (1917--1995)	Francja	Dziennikarz, założyciel Krajowego Związku Rzeczników Prasowych, prezes Narodowego Komitetu Gastronomicznego (Comité National de la Gastronomie), przewodniczący jury turnieju o Złotą Patelnię. Przypkowskiego odznaczył Komandorią Złotej Patelni za pracę nad polsko-francuskimi relacjami kulinarnymi.
	Stanisław Kozioł (1899--1974)	W. Brytania	Właściciel londyńskiej restauracji Lucullus
	Władysław Edward Kucharski (1879--1973)	Polska	Kucharz. Kucharzami byli też jego dziadek, ojciec, brat i syn. Gotował dla arystokratów i dyplomatów, m.in. dla Jarosława Iwaszkiewicza. Po II wojnie światowej szef kuchni w Grand Hotelu w Sopocie oraz w ośrodku konferencyjno-wypoczynkowym Polskiej Akademii Nauk w pałacu w Jabłonnie.
	Édouard Longue🔊 (1908--1989)	Francja	Dziennikarz, pisarz, krytyk kulinarny, założyciel Francuskiego Towarzystwa Prasy Gastronomiczno-Turystycznej (Association française de la Presse gastronomique et touristique), prezes Francuskiego Związku Dziennikarzy, Pisarzy i Redaktorów Gastronomów (Union française des journalistes, écrivains et éditeurs gastronomes), wiceprezes Międzynarodowej Federacji Prasy Gastronomicznej (Fédération internationale de la Presse gastronomique), w 1980 r. nagrodzony Złotym Piórem (Goldene Feder) przez Akademię Gastronomiczną Niemiec (Gastronomische Akademie Deutschlands). Siostrzeniec Edwarda Pożerskiego.
	Gianni Mantero🔊 (1897–1985)	Włochy	Architekt, grafik, kolekcjoner ekslibrysów. Związków z gastronomią nie udało mi się ustalić.
	Roger Roucou🔊 (1921--2012)	Francja	Właściciel lugduńskiej restauracji La Mère Guy, w latach 1983--87 prezes stowarzyszenia Białych Czapek Lugduńskich (Toques Blanches Lyonnaises), a w latach 1988--91 prezes Stowarzyszenia Kuchmistrzów Francji (Maîtres Cuisiniers de France)
	Claude Terrail🔊 (1918--2006)	Francja	Właściciel paryskiej restauracji La Tour d'Argent
	Grzegorz Stanisław Tomaszewski (1927--1999)	Dania	Kucharz, współzałożyciel duńskiej firmy Jensens Konserves produkującej konserwy i zupy w puszce. Później właściciel Instytutu Gastronomicznego (Gastronomisk Institut), czyli firmy oferującej doradztwo w zakresie gastronomii, w Hørsholm pod Kopenhagą.
	Roger Topolinski🔊 (1905--1994)	Francja	Właściciel paryskiej restauracji Lapérouse
	Redakcja tygodnika Przekrój	Polska	Przypkowski i ,,sfafikowani" z nim dziennikarze często pisali o jego działalności właśnie na łamach Przekroju. Odznaczenie odebrał zastępca redaktora naczelnego Jan Kalkowski (1922--1989), autor artykułów i książek o tematyce kulinarnej.
	Przedsiębiorstwo Pudliszki	Polska	O pionierskiej roli zakładów przetwórstwa owocowo-warzywnego w Pudliszkach wspomniałem już kiedyś pisząc o historii keczupu. Odznaczenie odebrał dyrektor naczelny zakładu Zbyszko Trzeciakowski (1913–1989).[1]

‎*)‎ Kraj zamieszkania (bądź siedziby) -- w chwili odznaczenia orderem Pomiana

Potrawa czwarta: Przypkowska zupa króla Stanisława

• Kobiety w kuchni u Przypkowskich
• Anegdota Dumasa o Leszczyńskim i zupie cebulowej

Przypkowska zupa cebulowa (pod tą nazwą spopularyzowana już wśród smakoszy Paryża, a nawet serwowana w najlepszej restauracji Madrytu, od pokoleń tradycyjnie podawana w rodzinie Przypkowskich. Posiadając wszelkie cechy staropolskiej kuchni, nie figuruje jednak w drukowanych książkach kucharskich). Półtora litra chudego rosołu wołowego, 6 dużych słodkich cebul (jeżeli cebule zbyt ostre, zupa wymaga lekkiego przysłodzenia), 6 kromek żytniego ciemnego razowego chleba, 30 do 40 g masła i do smaku: gałka muszkatołowa, imbir, goździki korzenne, pieprz, sól i o ile można curry, która przecież wreszcie do Polski dociera! Cebule w cienkich plastrach przysmażyć na maśle na złoto, kromki chleba zaś osobno przysmażyć na chrupiąco, pokruszyć i razem z cebulą rozgotować w rosole, przetrzeć przez gęste sito, dodać korzeni do smaku indywidualnego i o ile przy tym ostygła – podgrzać przed podaniem w głębokich czarkach, z kruchymi ciasteczkami. Aleksander Dumas w swych gastronomicznych rozważaniach podaje anegdotę, jak Stanisław Leszczyński spóźnił się o dwa dni na przyjęcie do królowej córki w Wersalu, przyrządzając na ten polski sposób doskonałą francuską zupę cebulową, jaką mu w gospodzie po drodze podali.

— Stefania Przypkowska: Garść kulinarnych polskich przepisów, w: Maja Berezowska, Stefania Przypkowska, Tadeusz Przypkowski, Magdalena Samozwaniec: Łyżka za cholewą, a widelec na stole: mała kulinarna silva rerum, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1977, s. 83

• 

  Król Stanisław Leszczyński doprawia zupę cebulową.
  Mal. Maja Berezowska (1970)

• 

  Przypkowska zupa cebulowa.
  Ryt. Tadeusz Przypkowski

Losy orderu

• Odznaka orderu na aukcji
• Janusz Miliszkiewicz, Mafia kolekcjonerska pod młotkiem (o orderze Pomiana)
• Z.T. Nowicki, Powrot Orderu Pomiana, Przegląd Gastronomiczny, 1998, nr 11 (51) -> BN

Bibliografia

• Piotr Adamczewski: Mistrz propagandy, w: Polityka, 3 listopada 2006
• Maja Berezowska, Stefania Przypkowska, Tadeusz Przypkowski, Magdalena Samozwaniec: Łyżka za cholewą, a widelec na stole: mała kulinarna silva rerum, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1977
• Janusz Miliszkiewicz: Na początek -- zupa cebulowa przypkowska, w: Rzeczpospolita, 3 kwietnia 1999
• Janusz Roszko: Ostatni szlachcic Rzeczypospolitej, w: Przekrój, nr 1374, 1971, s. 4--5
• Janusz Roszko: Przypkowskiemu panegiryk ostatni, w: Przekrój, nr 1711, 1978, s. 11
• Joanna Sokołowska-Gwizdka: Na straży rodzinnej kolekcji (wywiad z Janem Przypkowskim), w: Culture Avenue, 30 lipca 2021