Kto nauczył Francuzów jeść widelcem?

To są ludzie, którzy uczyli się od nas jeść widelcem parę wieków temu…

— Bartosz Kownacki, wypowiedź w programie „Jeden na jeden”, TVN24, 12 października 2016 r.

• TVN24, Wiceszef MON: Francuzi to ludzie, którzy uczyli się od nas jeść widelcem parę wieków temu
• Dining with the Hermaphrodites: Courtly Excess and Dietary Manuals in Early Modern France
• Les honneurs de Venise à Henri de Valois, roi de France et de Pologne
• Diplomatic Gifts on Henri III's Visit to Venice in 1574
• Carolin C. Young, Catherine de Medici's Fork
• Barbara Ketcham Wheaton, Savoring the Past: The French Kitchen and Table from 1300 to 1789
• La fourchette de table s’impose laborieusement en France
• Les honneurs de Venise à Henri de Valois, roi de France et de Pologne
• Henri III à Venise
• Fork, 15th century, The MET
• La fuite en France (wybór źródeł)
• Reinaissance forks: a cautionary tale
• The Fork
• Co robił Henryk Walezy po ucieczce z Polski?

Pożegnanie z Polską

Żegnaj Polsko! Żegnaj ziemio wiecznych mrozów, wiecznej zimy. Do twych lodowatych płaszczyzn za nic w świecie nie wrócimy. Nienawidzę twoich równin, w których nigdy śnieg nie taje. Wstrętnym mi jest i twój naród, i powietrze, i zwyczaje. […] Lachy harde, lekkomyślne, barbarzyńskie! Próżno chcecie Marsa wojowniczą sławę na szerokim zyskać świecie. Drzemać zwykliście za stołem półprzytomni, podchmieleni, Wykąpani w win czerwieni, pijanice zatraceni!

— Philippe Desportes: Pożegnanie Polski, tłum. Julian Ejsmond; w: J. Ejsmond: Polska w pieśniach cudzoziemskich, Warszawa: Jan Cotta, 1915, s. 45–47 Adieu, Pologne, adieu, plaines désertes, Toujours de neige et de glace couvertes, Adieu, pays d’un éternel adieu : Ton air, tes mœurs m’ont si fort su déplaire, Qu’il faudra bien que tout me soit contraire, Si jamais plus je retourne en ce lieu. […] Barbare peuple, arrogant et volage Vanteur, causeur n’ayant rien que langage, Qui, jour et nuit, dans un poisle enfermé, Pour tout plaisir se joue avec un verre, Ronfle à la table ou s’endort sur la terre, Puis comme un Mars veut être renommé. […] Tekst oryginalny: Adieu, Pologne, adieu, plaines désertes, Toujours de neige et de glace couvertes, Adieu, pays d’un éternel adieu : Ton air, tes mœurs m’ont si fort su déplaire, Qu’il faudra bien que tout me soit contraire, Si jamais plus je retourne en ce lieu. […] Barbare peuple, arrogant et volage Vanteur, causeur n’ayant rien que langage, Qui, jour et nuit, dans un poisle enfermé, Pour tout plaisir se joue avec un verre, Ronfle à la table ou s’endort sur la terre, Puis comme un Mars veut être renommé. […]

Odpowiedź Kochanowskiego

Stójcie, męże! Nie zmykajcie, jakoby was gzy goniły. Czy wam polska ziemia zbrzydła, czy wam polski lud niemiły? […] Polska jest dla cudzoziemców zawsze pełną gościnności, Ale tyran i nikczemnik nigdy długo w niej nie gości. […] Stój Francuzie! Nim pogardzisz tym hiperborejskim krajem, Ugościmy cię serdecznie staropolskim obyczajem. […] Mówisz, żeśmy zwykli drzemać za stołami podchmieleni, Że się w jadle lubujemy i w zamorskich win czerwieni? Na wasze to powitanie pod radosny dźwięk gitary Polak pląsał, wychylając najprzedniejszych win puchary. Ty zaś zbiegu, niewdzięczniku, gromisz nas plugawą mową, Poczytując nam gościnność za przywarę narodową.

— Jan Kochanowski: Gallo crocitanti ἀμοιβή, tłum. Julian Ejsmond; w: ibid., s. 48–52 State, viri, quae causa fugae? […] Sarmatia est, quam Galle fugis, fidissima tellus Hospitibus; fastus tantum impatiensque tyranni Sarmatia est, cui verba prius, nunc terga dedisti Continuasque fugam, quasi musca agitere canina. […] Atque ego, Galle, quidem fateor, neque forsitan ipse Inficias ibis, vos summo hominumque deorumque Applausu exceptos, passimque agitata per urbes Adventu vestro convivia, nec puduisse Sauromatam pictis redimitum tempora sertis Ad citharam saltare rudem, Bacchoque madere, Quippe ut Galle fidem faceret tibi simplicis atque Non fucati animi, quo confidentius et tu Laetum ageres convivam, epulis acceptus amicis. Tu vero ingratus fugitivus, barbarus, hospes Officium in vitium trabis et temeto conspergis Non tantum me, sed proprios etiam ebrie versus. Tekst oryginalny: State, viri, quae causa fugae? […] Sarmatia est, quam Galle fugis, fidissima tellus Hospitibus; fastus tantum impatiensque tyranni Sarmatia est, cui verba prius, nunc terga dedisti Continuasque fugam, quasi musca agitere canina. […] Atque ego, Galle, quidem fateor, neque forsitan ipse Inficias ibis, vos summo hominumque deorumque Applausu exceptos, passimque agitata per urbes Adventu vestro convivia, nec puduisse Sauromatam pictis redimitum tempora sertis Ad citharam saltare rudem, Bacchoque madere, Quippe ut Galle fidem faceret tibi simplicis atque Non fucati animi, quo confidentius et tu Laetum ageres convivam, epulis acceptus amicis. Tu vero ingratus fugitivus, barbarus, hospes Officium in vitium trabis et temeto conspergis Non tantum me, sed proprios etiam ebrie versus.

• Odpowiedź anonimowego Polaka: [1]

Widelce z cukru

Po tym pięknym widowisku urządzono wystawne śniadanie złożone z wyśmienitych konfektów i owoców w cukrze, ale co było najcudowniejsze i czego nigdy później nie widziano – to noże, widelce, talerze i serwety wykonane z cukru […]

— [2] Doppo questa così belle vista, le fu apparecchiata una sontuosa collatione d’esquisite confettioni e frutti di zucchero, e quello che porta maggior[mente] maraviglia, e che non s'è più veduto, con i cortelli, pironi, piatti e tovaglie fatti di zucchero […] Tekst oryginalny: Doppo questa così belle vista, le fu apparecchiata una sontuosa collatione d’esquisite confettioni e frutti di zucchero, e quello che porta maggior[mente] maraviglia, e che non s'è più veduto, con i cortelli, pironi, piatti e tovaglie fatti di zucchero […]

Pironi - "widelce" po wenecku, zapożyczenie z greki

Erazm z Rotterdamu, O wychowaniu chłopców

Nie należy maczać palców w sosie jak wieśniak, tylko nożem wybierać z misy te kąski, które chce się zjeść; ale też nie szukać najlepszych kawałków po całej misie, jak czynią łakomczuchy, lecz brać te, które akurat leżą najbliżej. ENGLISH: To shove your fingers in the dishes with sauce is very rude, but you should pick up what you want with a knife [the translator adds: ``or fork"]. Nor should you take bits from all over the dish, as greedy folk tend to do, but you should select the food that is in front of you […]

— [3], tłum. własne Digitos in iussulenta immergere agrestium est, sed cultello fusanave tollat, quod vult; nec id ex toto eligat disco, quod solent liguritores, sed quod forte ante ipsum iacet sumat. Tekst oryginalny: Digitos in iussulenta immergere agrestium est, sed cultello fusanave tollat, quod vult; nec id ex toto eligat disco, quod solent liguritores, sed quod forte ante ipsum iacet sumat.

• Renesansowe sztućce podarowane Erazmowi z Rotterdamu przez opata mogilskiego Erazma Ciołka

Obserwacje Coryata

Zaobserwowałem we wszystkich odwiedzonych przez mnie włoskich miastach i miasteczkach zwyczaj, którego nie ma w żadnym innym z krajów, przez które podróżowałem, i o którym sądzę, iż nie jest znany w żadnym kraju chrześcijańskim poza Italią. Włosi, a także większość mieszkających we Włoszech cudzoziemców, zawsze przy posiłku posługują się niewielkim widelcem podczas krojenia mięsa. Krojąc mięso nożem, trzymanym w jednej ręce, przytrzymują je sobie w misie widelcem, który dzierżą w drugiej ręce. Gdyby ktokolwiek, siedząc przy stole w towarzystwie współbiesiadników, nieroztropnie dotknął palcami misy, z której wszyscy wykrawają sobie mięsiwo, to byłoby to poczytane za grubiaństwo i złamanie zasad dobrych manier, który to błąd ukarano by przynajmniej srogim zmarszczeniem brwi, jeśli nie słowną reprymendą. Ten sposób pożywiania się jest, jak rozumiem, stosowany powszechnie w całych Włoszech, przy czym widelce ich są zrobione z żelaza lub stali, a niektóre ze srebra, lecz tych drugich używa tylko szlachta. Ta ichniejsza osobliwość bierze się stąd, iż Włosi nie są w stanie ścierpieć, by ktokolwiek tykał ich strawę palcami, widząc, jak palce nie u każdego są równie czyste.

— Thomas Coryat: Coryat's Crudities, t. 1, Glasgow: James McLehose and Sons, 1905, s. 236, tłum. własne I observed a custom in all those Italian cities and towns through the which I passed, that is not used in any other country that I saw in my travels, neither do I think that any other nation of Christendom doth use it, but only Italy. The Italian and also most strangers that are commorant in Italy, do always at their meals use a little fork when they cut their meat. For while with their knife, which they hold in one hand, they cut the meat out of the dish, they fasten their fork, which they hold in their other hand, upon the same dish, so that whatsoever he be that sitting in the company of any others at meal, should unadvisedly touch the dish of meat with his fingers from which all at the table do cut, he will give occasion of offence unto the company, as having transgressed the laws of good manners, in so much that for his error he shall be at the least brow-beaten, if not reprehended in words. This form of feeding I understand is generally used in all places of Italy, their forks being for the most part made of iron or steel, and some of silver, but those are used only by gentlemen. The reason of this their curiosity is, because the Italian cannot by any means endure to have his dish touched with fingers, seeing all men's fingers are not alike clean. Tekst oryginalny: I observed a custom in all those Italian cities and towns through the which I passed, that is not used in any other country that I saw in my travels, neither do I think that any other nation of Christendom doth use it, but only Italy. The Italian and also most strangers that are commorant in Italy, do always at their meals use a little fork when they cut their meat. For while with their knife, which they hold in one hand, they cut the meat out of the dish, they fasten their fork, which they hold in their other hand, upon the same dish, so that whatsoever he be that sitting in the company of any others at meal, should unadvisedly touch the dish of meat with his fingers from which all at the table do cut, he will give occasion of offence unto the company, as having transgressed the laws of good manners, in so much that for his error he shall be at the least brow-beaten, if not reprehended in words. This form of feeding I understand is generally used in all places of Italy, their forks being for the most part made of iron or steel, and some of silver, but those are used only by gentlemen. The reason of this their curiosity is, because the Italian cannot by any means endure to have his dish touched with fingers, seeing all men's fingers are not alike clean.

Trasy przejazdu Henryka

Trasy przejazdu Henryka:

  z Francji do Polski (X 1573 – II 1574)

  i z powrotem przez Wenecję (VI – IX 1574)

• Z Francji do Polski
  • Paryż, koniec X
  • Międzyrzecz, 24 I
  • Kraków, 18 II
• Z Polski do Francji
  • Kraków, 14 VI
  • Pszczyna
  • Wiedeń, 24 VI
  • Wenecja, 18 VII
  • Chambéry, 2 IX
  • Lyon, 6 IX

Obrazki

• Bartolomeo Scappi, Opera, ilustracja z łyżką, widelcem i nożem
• Trousse contenant 3 couteaux et une fourchette
• Henryk III w Wenecji

• 
  Portret Henryka III
• 
• 
• 
• 
  Polskie poselstwo do Henryka Walezego
• 
  Wybór Henryka na króla polskiego
• 
• 
  Wjazd Henryka do Międzyrzecza
• 
  Wjazd Henryka do Krakowa
• 
  Wyjazd Henryka z Polski
• 
  Spotkanie Henryka z dożą weneckim (szkic do fresku)
• 
  Wjazd Henryka III do Wenecji
• 
• 
• 
  Paolo Veronese, Uczta w domu Lewiego (dwie postacie używają widelców)

Bibliografia

• Pascal Brioist, Florent Quellier: La table de la Renaissance: Le mythe italien, Presses Universitaires de Rennes, Presses Universitaires François-Rabelais, 2018
  • Loïc Bienassis, Antonella Campanini: La reine à la fourchette et autres histoires : Ce que la table française emprunta à l'Italie : analyse crytique d'un mythe, w: La table de la Renaissance..., s. 29--88
  • Deborah L. Krohn: Le livre de cuisine de la reine : un exemplaire de l'Opera de Scappi dans la collection de Catherine de Médicis, w: La table de la Renaissance..., s. 151--163
• Antonella Campanini: The Illusive Story Of Catherine de’ Medici: A Gastronomic Myth, w: The New Gastronome, Università degli studi di Scienze Gastronomiche di Pollenzo
• Kathleen Long: Dining with the Hermaphrodites: Courtly Excess and Dietary Manuals in Early Modern France, w: Folger Shakespeare Library, 10 marca 2020
• Tadeusz Przypkowski: Prologowa gawęda, w: Maja Berezowska, Stefania Przypkowska, Tadeusz Przypkowski, Magdalena Samozwaniec: Łyżka za cholewą, a widelec na stole: Mała kulinarna silva rerum, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1977, s. 5--16
• Gilian Riley: Table Manners and what they Looked Like: a Discussion of Visual Evidence for what People Ate and how they Handled it, w: Mark McWilliams: Food & Material Culture: Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 2013, Devon: Prospect Books, 2014, s. 256--263
• Janusz Tazbir: Henryk Walezy, w: Andrzej Garlicki: Poczet królów i książąt polskich, Warszawa: Czytelnik, 1984, s. 345--352
• Marie Viallon: Les honneurs de Venise à Henri de Valois, roi de France et de Pologne, w: The Fifty-Sixth Annual Meeting of the Renaissance Society of America, Venice: 8--10 kwietnia 2010
• Barbara Ketcham Wheaton: Savoring the Past: The French Kitchen and Table from 1300 to 1789, Touchstone, 1996, s. 43--44, 256--
• Carolin C. Young: Catherine de' Medici's Fork, w: Richard Hosking: Authenticity in the Kitchen: Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery 2005, Devon: Prospect Books, 2006, s. 441--453

---

• Bo na zupę trzeba włoszczyzny