Zmiany

Wyobraźcie sobie, że odwiedzacie kogoś w domu. Gospodarz lub gospodyni proponuje Wam filiżankę bądź kubek jakiegoś gorącego bezalkoholowego napoju o  właściwościach pobudzających. Jakiego napoju byście się spodziewali?

Jako napój spożywany dla przyjemności kakao zyskało akceptację Europejczyków w XVII w., zwłaszcza po tym, jak Antonio de León Pinelo stwierdził, po długich rozważaniach teologicznych, że spożywanie czekolady w poście nie jest grzechem. W Hiszpanii czekolada była na tyle tania, że stała się napojem masowym. Francuska hrabina zauważyła w 1670 r., że „brak czekolady jest w Hiszpanii uważany za oznakę tak wielkiego ubóstwa, o  jakim u nas świadczy brak chleba.” W zachodniej Europie poza Hiszpanią czekolada pozostała jednak dobrem, na które stać było tylko arystokrację. Zresztą moda na czekoladę miała rychło zostać przyćmiona przez nowy napój egzotyczny.

Pamiętacie [[Z wizytą w Soplicowie: Śniadanie u Sędziego|śniadanie u sędziego Soplicy]], o  którym pisałem w jednym z poprzednich wpisów? Polewkę piwną i takie tam? No więc, polewkę piwną podano tam po kawie, którą, według Mickiewicza, przyrządzano w Polsce lepiej niż gdziekolwiek indziej na świecie. Co pokazuje głównie, że poeta miał skłonność od przesadzania.

Wygląda więc na to, że do czasów Mickiewicza kawa zdążyła się już w Polsce zadomowić. Zresztą, jak zapewne pamiętacie z mojego wpisu [[Co nam dała bitwa pod Wiedniem?|o bitwie pod Wiedniem]], Polacy nauczyli się pić kawę już w XVII w. – od Turków, których wojska Sobieskiego tak spektakularnie pokonały. Tylko czy aby na pewno? W końcu, czy Polacy naśladowaliby tak chętnie zwyczaje swoich nieprzyjaciół? Zobaczmy, co o  „kafie” napisał inny Jan Andrzej Morsztyn dwa wieki przed Mickiewiczem:

Kawę po raz pierwszy zasadzili – poza jej rodzinną Etiopią – Arabowie w pobliżu czerwonomorskiego portu Mokka w Jemenie. Stamtąd w ciągu XVI w. rozprzestrzeniła się po całej Turcji Osmańskiej. Na przełomie XVI/XVII w. kupcy śródziemnomorscy przywieźli ją do portów włoskich i francuskich... i od tego zaczął się w zachodniej Europie bum na kawę. Pierwsze kawiarnie otwarto w Londynie (w latach 1650.), w Amsterdamie (1633), w Paryżu (1689) i w Hamburgu (1690). Podawano w nich kawę, która wyrosła na plantacjach, które Europejczycy pozakładali w Ameryce, by sprostać rosnącemu popytowi. Jedna z takich kawiarni, należącej do Gottfrieda Zimmermana w Lipsku, przyciągała klientów występami muzycznymi, które komponował i którymi dyrygował niejaki Johann Sebastian Bach. Na potrzeby marketingowe kawiarni napisał m.in. świecką kantatę (do słów autorstwa Picandera) o  młodej kobiecie uzależnionej od kawy (spojler: nie udało jej się rzucić nałogu, więc zakończenie można uznać za szczęśliwe).

{{Video|url=https://www.youtube.com/watch?v=Cw_C2LvK80Q&feature=youtu.be&t=329|szer=350|poz=center|opis=''Schweigt stille, plaudert nicht'' (''Kantata o  kawie'', BWV 211)

W 1736 r., w krótce po tym, jak napisał ''Kantatę o  kawie'', Bach został mianowany nadwornym muzykiem króla polskiego Augusta II. Do tego czasu kawa zdążyła już zyskać akceptację polskiej publiczności. Zwyczaj jej picia przyszedł do nas z zachodu, surowiec zaś sprowadzano z południa. W 1758 r. liczba kawiarni w Warszawie zbliżała się już do liczby lokali z wyszynkiem piwa. Niektórzy moraliści cieszyli się nawet z pojawienia się akceptowalnej alternatywy dla alkoholu.

| Kawa bardzo [miejscowej ludności] przypadła do gustu. Niektórzy chłopi wypili po kilka litrów w ciągu całego wieczoru. Nie przypuszczali, że jest to płyn o  mocy większej od alkoholu. Pogotowie z sąsiedniego miasta zabrało ośmiu mężczyzn w stanie ciężkiego poszkodowania serca na leczenie kliniczne. Reszta ludności, nauczona gwałtownym i smutnym doświadczeniem, wróciła do starych alkoholowych metod.

Jak można było zauważyć na mapie (kubku) z początku niniejszego wpisu, w Europie są tylko dwa regiony, w których herbata przeważa nad kawą: Wyspy Brytyjskie na zachodzie i dawne Cesarstwo Rosyjskie na wschodzie. Historia angielskiej tradycji herbacianej sięga czasów, kiedy herbatę sprowadzali z Azji niemal wyłącznie Holendrzy i Portugalczycy. Pierwsza partia tej używki dotarła do brzegów Anglii z 1657 r., ale na dobre zwyczaj picia herbaty zaczął się w Albionie wraz ze ślubem wychowanego w Holandii króla Karola II z portugalską królewną Katarzyną Bragancką w 1662 r. Królowa Katarzyna zwłaszcza była znana z organizowania proszonych podwieczorków – dawniej zwanych po polsku „fajfami” – na których podawano herbatę i ciastka, o  godzinie (tak, zgadliście) piątej po południu.

Ale nalanie herbaty z małego imbryczka do jeszcze mniejszej filiżanki, dodanie odrobiny mleka i posłodzenie cukrem to tylko jeden z wielu sposobów podawania herbaty. Kiedy Amerykanie, na przykład, robią herbaciane przyjęcie, to po prostu wrzucają całą herbatę do oceanu. Brytyjczyków tak to kiedyś rozsierdziło (w 1773 r.), że aż wybuchła o  to wojna, tym bardziej że Amerykanie nie dodali do tej herbaty ani kropelki mleka.

Innym krajem leżącym prawie pośrodku kawowo-herbacianego spektrum jest Polska. Ale nie zawsze tak było. O ile o  kawie w złotych filiżankach z saskiej porcelany możemy przeczytać w ''Panu Tadeuszu'', to nie ma w epopei narodowej żadnej wzmianki o  „z chińskich ziół ciągnionych treściach” (jak nazwał herbatę Mickiewicz w innym wierszu). W XVIII w. herbatę nadal traktowano jeszcze z nieufnością:

O ile kawę uważano za społecznie akceptowalną alternatywę dla napojów wyskokowych, o  tyle herbatę radzono stosować głównie jako środek do płukania gardła po wymiotach spowodowanych nadmiarem wódki.

Jeśli pozwolicie mi na jeszcze jeden cytat z mało znanej XIX-wiecznej literatury polskiej, to przytoczę fragment opowiadania o  młodej kobiecie, która rozpaczała, że z pewnością nie znajdzie męża, jeśli nie będzie mogła żyć „jak ludzie” i podejmować potencjalnych kandydatów herbatą z samowaru: